Ο ευτυχισμένος θάνατος - Αλμπέρ Καμύ

Αλμπέρ Καμύ
Ο ευτυχισμένος θάνατος
μτφρ. Νίκη Καρακίτσου
εκδ. Καστανιώτης, σ. 176, ευρώ 12,66

Ο «Ευτυχισμένος θάνατος», η πρώτη λογοτεχνική απόπειρα του Αλμπέρ Καμύ (1913-1960), εντυπώνει μυθιστορηματικά τις νεανικές αναμνήσεις και τις πρώιμες φιλοσοφικές αναζητήσεις του Γάλλου νομπελίστα. Γραμμένο μεταξύ 1936-1938, στο περιθώριο μιας πνιγηρής και επουσιώδους καθημερινότητας, το έργο σήμανε τη λογοτεχνική γέννηση και τον επικήδειο του συγγραφέα, καθώς εκδόθηκε αμέσως μετά τον θάνατό του.
«Ο ευτυχισμένος θάνατος», αν και υπολείπεται, συγκριτικά με τη δομή και τη διαλεκτική συνοχή, των ύστερων κειμένων του, αποτελεί ένα έργο μνημειακό, καθώς αποδίδει σπερματικά τα στοιχεία που καθιέρωσαν διεθνώς τον γάλλο συγγραφέα. Το μυθιστόρημά του λειτουργεί εν μέρει ως προπομπός και προσχέδιο του «Ξένου», με την αντιστοιχία των δύο έργων να καθίσταται άμεσα εμφανής και από την κοινή ονοματοθεσία των πρωταγωνιστών.
Το έργο περιγράφει τη ζωή του Πατρίς Μερσώ, ενός συνηθισμένου μικροαστού, που, δολοφονώντας τον γείτονά του, ονόματι Ζαγραίο, καρπώνεται τα πλούτη του και απαλλάσσεται από την αγχόνη της οκτάωρης εργασίας του.
Ο πρωταγωνιστής, αναλογιζόμενος την αντιστροφή της παροιμιώδους φράσης, πείθεται ότι «το χρήμα είναι χρόνος» και με εχέγγυο τον θησαυρό του Ζαγραίου επανακτά τον χαμένο χρόνο, αναζητώντας μέχρις εσχάτων τη θελκτική αίσθηση της ευδαιμονίας.
Το όνομα του Ζαγραίου παραπέμπει στην ελληνική μυθολογία, ο συμβολισμός της οποίας καθορίζει τους φιλοσοφικούς συσχετισμούς του μυθιστορήματος.
Ο μυθολογικός Ζαγραίος Διόνυσος, γιος του Δία και της Περσεφόνης, δολοφονείται και τρώγεται από τους Τιτάνες, εξαιτίας του φθόνου του στις διαπιστευμένες εξουσίες που παραχώρησε ο ολύμπιος θεός στον ημίθεο γιο του. Ο Δίας κεραυνοβολεί τους Τιτάνες και από τη στάχτη τους δημιουργεί το ανθρώπινο γένος, ενώ ταυτόχρονα αναγεννά τον Ζαγραίο από τη διασωζόμενη καρδιά που του προσκομίζει η Αθηνά.
Η στάχτη, η πρωτόλεια ανθρώπινη σύσταση, αποτελείται από το τεμαχισμένο σώμα του Ζαγραίου, που συμβολίζει την αγαθή ανθρώπινη φύση και από εκείνο των Τιτάνων, που αναλογεί στην αντίστοιχη μοχθηρή. Το ανθρώπινο γένος δηλαδή συνίσταται σε ένα κράμα Τιτανικής (μοχθηρής) και Διονυσιακής (καλής) αρχής.
Ο μύθος του Ζαγραίου, όμοια με τον «Ευτυχισμένο θάνατο», συνοψίζει τη συμπαντική τραγωδία της αέναης αναγέννησης, τον ατέρμονο κύκλο που εναλλάσσει διαδοχικά ζωή και θάνατο.
Το έργο του Καμύ επηρεάζεται από τον μύθο και εκφράζει τη διττή ανθρώπινη φύση, την αμφισημία εννοιών και φιλοσοφικών αξιών, παρουσιάζοντας εν συντομία τον δυϊσμό και τη σχετικότητά τους. Χαρακτηριστικά και άμεσα εμφανή παραδείγματα του συγκεκριμένου δυϊσμού αποτελούν η διαρκής εναλλαγή του ονόματος και του επιθέτου του πρωταγωνιστή, Πατρίς - Μερσώ, καθώς επίσης και η κεφαλαιοποίηση του έργου.
Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δύο κεφάλαια, τον «φυσικό θάνατο» και τον «συνειδητό θάνατο», με το πρώτο μέρος να καταλαμβάνει σαφώς περιορισμένη έκταση, καθώς οι συνεχείς αναδιαρθρώσεις του κειμένου από τον συγγραφέα δεν επέφεραν την ποθητή αναλογία. Η τιτλοφόρησή τους ακολουθεί ένα δαιδαλώδη σχηματισμό αμφισημίας και σχετικότητας, όπου τα πάντα αντιτίθενται και ταυτίζονται σαν τις όψεις του ίδιου νομίσματος. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η φυσική-προγραμμένη ζωή του πρωταγωνιστή και ο συνειδητός θάνατος του Ζαγραίου, ενώ το κεφάλαιο αντίστοιχα του «συνειδητού θανάτου» αναφέρεται στη συνειδητή ζωή του πρωταγωνιστή, στη δράση του και την κατάκτηση της ευτυχίας, που έχει ως κατάληξη τον φυσικό του θάνατο.
«Ο φυσικός θάνατος» παραπέμπει στην καθημερινότητα του πρωταγωνιστή, στον χαμένο χρόνο που διαλανθάνει την προσοχή του και εξαντλείται στην πληκτική εργασία, τις τυποποιημένες και ρηχές κοινωνικές επαφές, καθώς επίσης και τις αδιάφορες ερωτικές σχέσεις. Η άνευρη καθημερινότητα νεκρώνει τις αισθήσεις και συρρικνώνει τον βιωμένο χρόνο, περιορίζει τη ζωή και φαντάζει σαν ένα χρονικό θανάτου «φυσικού», γιατί καθίσταται μοιρολατρικά αποδεκτός.
Ο οξύμωρος τίτλος του μυθιστορήματος κινείται στο πλαίσιο της συγκεκριμένης σχετικότητας που διακρίνει το σύνολο του έργου, όπου τα πάντα ταυτίζονται και αντιτίθενται. Ο θάνατος του Ζαγραίου χαρακτηρίζεται ευτυχισμένος γιατί αποτελεί τη διέξοδο από τη δυστυχία, ενώ ο αντίστοιχος του πρωταγωνιστή Μερσώ φέρει τον ίδιο χαρακτηρισμό καθώς ο θάνατός του συμπίπτει χρονικά με την εκπλήρωση ενός αυτοσκοπού, την αίσθηση της ευτυχίας. Ο Καμύ αντιλαμβάνεται την ευτυχία σαν μια φευγαλέα και απροσδιόριστη συναίσθηση που δεν ενέχει διάρκεια. Η στιγμιαία επίσκεψή της αποτελεί την απαρχή μιας τραγωδίας, καθώς η μετέπειτα απώλειά της καθιστά το, μέχρι πρότινος υποφερτό, δυσβάσταχτο. Θάνατος και ευτυχία ταυτίζονται γιατί αποτελούν έννοιες απροσδιόριστες, αντίθετα με τη ζωή και τη δυστυχία που φαντάζουν έννοιες σαφώς πιο εύληπτες και προσιτές.
Το έργο δεν αποτελεί αποκλειστικά φιλοσοφικό δοκίμιο, αλλά προβάλλει ταυτόχρονα τις πολιτικές πεποιθήσεις του Καμύ. Στην πολιτική διάσταση του έργου, ο ενδεής επαναστατεί, αντιδρά στην αισχροκέρδεια της άρχουσας τάξης και δολοφονεί τον εκμεταλλευτή του. Η δολοφονία του Ζαγραίου προβάλλει την έντονη πολιτική δράση, αντίθετα με την αδράνεια, την αποδοχή και τον πνευματικό σνομπισμό, που αποτελούν τα πλέον επονείδιστα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Το μοτίβο της δολοφονίας επαναλαμβάνεται σε αρκετά από τα μεταγενέστερα έργα του Καμύ και κινείται στο συμβολικό πλαίσιο της έντονης δράσης και της διαρκούς επαγρύπνησης και δεν πρέπει να παρερμηνεύεται με αποδοχή αυτοδικίας, καθώς ο Γάλλος συγγραφέας υπήρξε βαθύτατα ουμανιστής και αντίθετος σε κάθε μορφή βίας. Η μόνη αμφιβολία, που ίσως υπεισέρχεται στον «Ευτυχισμένο θάνατο», έγκειται στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο έργο αποτελεί πνευματικό καρπό μιας σαφώς πιο «σκληροπυρηνικής νεότητας».
Η μετέπειτα πολιτική μετριοπάθεια του συγγραφέα, μεταφρασμένη και ως «πολιτική διαλλακτικότητα», υπήρξε και η κύρια αιτία της ρήξης των σχέσεών του με τον Ζαν Πολ Σαρτρ.
Ο «Ευτυχισμένος θάνατος» ωστόσο, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ακραία ή αποδεκτή πολιτική διάσταση, παραμένει πρώτιστα ένα φιλοσοφικό δοκίμιο που εντυπώνει την αδυναμία του ανθρώπου όταν τίθεται αντιμέτωπος με το επέκεινα, τη σχετικότητα των φιλοσοφικών εννοιών και τη διαρκή ματαιοδοξία του να σηματοδοτεί έννοιες που τον ξεπερνούν.
Τραγική ειρωνεία ή συνειδητή ενίσχυση της διαλεκτικής του έργου, ο «Ευτυχισμένος θάνατος» εκδόθηκε αμέσως μετά τον θάνατο του γάλλου νομπελίστα, επιτυγχάνοντας να αρτιώσει εξωκειμενικά τη σχετικότητα της αρχής και του τέλους, της ζωής και του θανάτου.