Αλεξανδρινό Κουαρτέτο - Λόρενς Ντάρελ

Λόρενς Ντάρελ
Αλεξανδρινό Κουαρτέτο
μτφρ.: Μαριάννα Παπουτσοπούλου
εκδόσεις Μεταίχμιο, σ. 997, ευρώ 32,30

Γόνος Βρετανών γεννημένων στην Ινδία, κοσμοπολίτης που έζησε από το Παρίσι και την Κέρκυρα μέχρι το Βελιγράδι, την Αλεξάνδρεια και την Αργεντινή, διπλωμάτης που κίνησε ποικιλοτρόπως τα νήματα των πολιτικών συγκρούσεων της εποχής του, εραστής που έζησε έναν εξαιρετικά ταραχώδη βίο και συγγραφέας που πολέμησε με λύσσα το αγγλικό λογοτεχνικό κατεστημένο (δεν απέκτησε ποτέ τη βρετανική υπηκοότητα), ο Λόρενς Ντάρελ (1912-1990) έγραψε σχεδόν τα πάντα: μυθιστόρημα, ποίηση και δοκίμιο, αλλά και ταξιδιωτικές αφηγήσεις, χιουμοριστικά κείμενα και θεατρικά έργα. Διακρίθηκε επιπροσθέτως για τις μεταφράσεις και τις επιστολές του, ενώ επιμελήθηκε πλήθος εκδόσεις. Παρά το μέγεθος και την έκταση των δραστηριοτήτων του, ο Ντάρελ συνέδεσε το όνομά του πρωτίστως με ένα έργο: το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο». Πρόκειται για μια μυθιστορηματική τετραλογία, η οποία πήρε την τελική της μορφή το 1962, αποκτώντας γρήγορα περίοπτη θέση στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα. Ο Ντάρελ δοκίμασε κι άλλες φορές τις δυνάμεις του στο πολυμερές μυθιστόρημα («The Revolt of Aphrodite», 1968-1970, και «The Avignon Quintet», 1974-1985), αλλά η επιτυχία του «Αλεξανδρινού Κουαρτέτου» έμεινε μοναδική -ίσως γιατί μόνον εκεί κατόρθωσε ο συγγραφέας να συμπυκνώσει με τόση ενάργεια και ένταση τον ρευστό, αδιάκοπα μεταβαλλόμενο και συνεχώς αυτοαναιρούμενο αφηγηματικό του κόσμο.
Σπαρακτική σεξουαλικότητα
Γραμμένο μεταξύ 1957 και 1960, το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» αποτυπώνει υποβλητικά την ατμόσφαιρα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην αγγλοκρατούμενη Αίγυπτο, με κέντρο δράσης το πολιτικοκοινωνικό, εθνοτικό, πολιτισμικό και γλωσσικό μωσαϊκό της Αλεξάνδρειας. Τα τρία πρώτα μέρη της τετραλογίας («Τζαστίν», 1957, «Μπαλτάζαρ» και «Μαουντόλιβ», 1958) αναφέρονται στην προπολεμική περίοδο, ενώ το τελευταίο («Κλέα», 1960) αποτελεί μια αναπαράσταση του ζόφου των πολεμικών χρόνων. Τι ακριβώς, όμως, αναπαριστά ο Ντάρελ στη γραφή του και ποιο ακριβώς είναι το νόημα του ζόφου στην περίπτωσή του; Μολονότι οι ήρωες του «Αλεξανδρινού Κουαρτέτου» είναι σφηνωμένοι ανάμεσα στις μυλόπετρες της Ιστορίας (ο Μαουντόλιβ προΐσταται της βρετανικής πρεσβείας στο Κάιρο, ο Περσγουόρντεν δουλεύει για λογαριασμό των αγγλικών διπλωματικών υπηρεσιών, ο Νεσίμ και ο Ναρούζ δραστηριοποιούνται υπέρ της επανόδου των Κοπτών στην αιγυπτιακή πολιτική σκηνή, αλλά και υπέρ των αποσχιστικών κινήσεων των Εβραίων στο Ισραήλ), η ένταξή τους στην πλοκή μοιάζει από την πρώτη στιγμή να διαπερνά τα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους, αποκαλύπτοντας με σπαρακτικό τρόπο τον πυρήνα τού εγώ τους: ενός εγώ που είναι διαποτισμένο από μια φρενήρη και συνάμα αναπότρεπτα εγκατεστημένη σεξουαλικότητα, ικανή να πάρει τις πιο ρηξικέλευθες μορφές. Μορφές οι οποίες ξεκινούν από τις πολλαπλές ερωτικές βλέψεις και ανταλλαγές (ο Ναρούζ επιθυμεί την Κλέα, η Κλέα ξαπλώνει με τον Ντάρλι, ο Ντάρλι ξαπλώνει με τη Μελίσα και την Τζαστίν, η Τζαστίν επιθυμεί τον Περσγουόρντεν, ξαπλώνει με τον Ντάρλι και είναι ερωτευμένη με τον Νεσίμ, ο Νεσίμ αποκτά παιδί με τη Μελίσα, ενώ ο Μαουντόλιβ ερωτεύεται τη Λάιλα και τη Λίζα), περνούν διαδοχικά από την ομοφυλοφιλία (η Κλέα επιθυμεί την Τζαστίν, ενώ ο Μπαλτάζαρ βασανίζεται σωματικά και ψυχικά από έναν Ελληνα ηθοποιό) και τον τραβεστισμό (ο Σκόμπι ντύνεται γυναίκα), για να καταλήξουν στην αιμομιξία και στον θάνατο (ο Περσγουόρντεν και η Λίζα καταλύουν τον αδελφικό τους δεσμό με έναν έρωτα που ανατρέπει το σύμπαν).
Η ενοποίηση του χώρου και του χρόνου
Αν ο ένας πόλος του «Αλεξανδρινού Κουαρτέτου» είναι το φλεγόμενο εγώ, που απογυμνωμένο από όλες τις συμβολικές του αναπληρώσεις σπάει τους σιδερένιους αρμούς τής πολιτικής και της Ιστορίας, στον άλλο πόλο θα συναντήσουμε τη συναρμογή του χώρου και του χρόνου σ' ένα ενιαίο, αδιαφοροποίητο πεδίο (ο Ντάρελ έχει επικαλεστεί τον Φρόιντ για τον πρώτο πόλο και τον Αϊνστάιν για τον δεύτερο). Με μιαν εμφανώς ανασκοπική αφήγηση, που εφαρμόζεται απαρεγκλίτως στην «Τζαστίν», τον «Μπαλτάζαρ» και τον «Μαουντόλιβ», ο Ντάρελ κατασκευάζει έναν παντελώς υποκειμενικό χρόνο, έναν χρόνο ο οποίος δεν μπορεί να αποκρυσταλλωθεί και να φορμαριστεί σε καμιά σταθερή οντότητα. Πρόκειται για την αιώρηση ενός συνεχούς, το οποίο θρυμματίζει τις συνειδήσεις των πρωταγωνιστών και τους καταδικάζει να κυνηγούν επ' άπειρον και επί ματαίω τον εαυτό τους. Η αντίληψη που έχει ο Ντάρλι για τα γεγονότα τα οποία μνημονεύει στην «Τζαστίν», τροποποιείται στον «Μπαλτάζαρ» υπό το φως μιας σειράς νέων δεδομένων, κλονίζοντας την αφηγηματική του αξιοπιστία, ενώ ο τριτοπρόσωπος αφηγητής του «Μαουντόλιβ» σπεύδει να κάνει κυριολεκτικώς κομμάτια τις εικόνες των υπολειμμάτων της με μιαν αναθεώρηση, η οποία δεν θα αφήσει όρθιο το παραμικρό: αναθεώρηση που θα επικαθήσει και στον παροντικό χρόνο της αφήγησης στην «Κλέα», οδηγώντας σε μια καταστροφική κάθαρση.
Τα κίνητρα, ο προθέσεις και οι πράξεις των ηρώων αλλάζουν θεματικά στη γραμμή μιας τέτοιας διαδρομής και μαζί τους αλλάζει ολοκληρωτικά και το αλεξανδρινό τοπίο, που μετακινείται (με τη βοήθεια και του καβαφικού κλίματος, το οποίο ο Ντάρελ αναπαράγει πολλαπλώς στις σελίδες του «Αλεξανδρινού Κουαρτέτου») από τη λυρική εξύψωση (ο Ντάρλι μαγεμένος από την πόλη της Τζαστίν) ή από τον αισθηματικό ιδανισμό (ο Ντάρλι πιασμένος στη γοητεία των κυνηγιών που διοργανώνει ο Νεσίμ στη Μαρεώτιδα, τη λίμνη της Αλεξάνδρειας) στη ρεαλιστική ανατριχίλα (ο Μαουντόλιβ ανακαλύπτει τη συνωμοσία του Νεσίμ και του Ναρούζ απλωμένη παντού στον αστικό ιστό) και στην παγωνιά της φθοράς και της παρακμής (ο Ντάρλι προβάλλει τα πρόσωπα των φίλων του σε έναν ρημαγμένο εσωτερικά και εξωτερικά τόπο). Η Ιστορία έχει και πάλι διεμβολιστεί πέρα ώς πέρα και το εγώ έχει ριχτεί οριστικά αβοήθητο στη δίνη του Σύμπαντος.
Ρευστότητα, αίρεση, μετακίνηση ή ανακίνηση, δισυπόστατες και τρισυπόστατες μορφές, αλλά και διατρανωμένη άρνηση παγίωσης ή ολοκλήρωσης: το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» είναι ένα τρύπιο δίχτυ, μια επιφάνεια φαγωμένη σε δεκάδες σημεία, ένα τόπι που κατρακυλάει ανεμπόδιστο στο χάος. Σε μια τέτοια τροχιά αποδεικνύεται μάλλον δύσκολο να διαβάσουμε την τετραλογία του Ντάρελ με οριενταλιστικούς όρους, όπως κατ' επανάληψη έχει γίνει από οπαδούς του Εντουαρντ Σάιντ και των μετααποικιακών σπουδών κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Μπλεγμένοι στη ματιά του άλλου, ασταθείς και ευμετάβλητοι, με ξεκρέμαστες τις ταξικές τους ρίζες και καταπατημένες τις κοινωνικές τους αναφορές, ο Μαουντόλιβ, ο Ντάρλι, η Λίζα, ο Περσγουόρντεν και η Κλέα δεν είναι οι στερεοτυπικοί εκπρόσωποι του δυτικού βλέμματος, αλλά, αντίθετα, η θολή ανάμνηση και τα συσσωρευμένα αποκαΐδια του. Ανάλογα ισχύουν και για την αντίθετη μεριά του φάσματος: με μεγάλη οικονομική ή κοινωνική δύναμη (επιχειρηματίες και κτηματίες), ανάμικτη πολιτισμική ταυτότητα (Αραβες χριστιανικών πεποιθήσεων) και ψυχισμό αντίθετο σε κάθε αποδεκτή νόρμα (το σώμα ως εργαλείο για την επιβολή της κυριαρχίας της ηδονής), ο Νεσίμ, ο Ναρούζ, ο Μπαλτάζαρ, η Λάιλα, η Τζαστίν και η Μελίσα δεν παρίστανται στο «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» ως αντιπροσωπευτικοί τύποι μιας επίφοβης, χθαμαλής και ανοίκειας ή εξωτικής ετερότητας, αλλά σαν τα ξεκούρδιστα ρολόγια μιας Ανατολής η οποία μοιράζεται την απόγνωση και τη χαμένη μοίρα της με μιαν ως εξ ορισμού ηττημένη Δύση. Υπό αυτή την έννοια, το «Αλεξανδρινό Κουαρτέτο» χτυπάει στην καρδιά των ευαισθησιών του 20ού αιώνα (πολλώ δε μάλλον αν συνυπολογιστεί ο ύμνος του προς τον εγωτισμό), προσφέροντας εκ παραλλήλου μια γκάμα από εξαιρετικά δουλεμένους ανδρικούς χαρακτήρες. Χαρακτήρες οι οποίοι, σε αντίθεση με τα κάπως πεποιημένα και εγκεφαλικά πρόσωπα των γυναικών, επιτρέπουν στην «τριλογία» να λειτουργήσει σε συγκλονιστικό βάθος και να ανασάνει με σπάνια ζωντάνια.
Η μετάφραση της Μαριάννας Παπουτσοπούλου διασώζει το μείγμα λογιοσύνης, ποιητικών ακροβασιών και πολυδαίδαλου ρεαλισμού του πρωτότυπου και έρχεται δικαίως να διαδεχθεί τη σαγηνευτική, αλλά σίγουρα παλαιική στις ημέρες μας μετάφραση του Αιμίλιου Χουρμούζιου. Η μεταφράστρια έχει επίσης υπομνηματίσει υποδειγματικά το κείμενο και έχει συνοδέψει την εργασία της με ένα σύντομο, αλλά ιδιαίτερα πυκνό και διεισδυτικό επίμετρο σχετικά με τις μεθόδους και τους τρόπους αφήγησης του Ντάρελ.