Στο «Καφκικό σύμπαν»

Ένας αιώνας μετά τον θάνατο του Βοημού συγγραφέα της κεντροευρωπαϊκής μπελ επόκ που μαζί με τον Τόμας Μαν, τον Χέρμαν Μπροχ, τον Μαρσέλ Προυστ και τον Ρόμπερτ Μούζιλ διέβλεψε την παρακμή και περιέγραψε με τον δικό του υπαινικτικό τρόπο την κατάρρευσή της. 

Η παιδεία του υπήρξε αμάλγαμα της γερμανόφωνης λογοτεχνίας και του εβραϊκού μεσσιανισμού. Στην πρώτη οφείλεται η πικρή επίγευση ενός επιθανάτιου ρομαντισμού και στον δεύτερο η μεταφυσική προδιάθεση που τον κατέστησε, όπως έχει ευφυώς παρατηρηθεί, τον διαυγέστερο από τους σκοτεινούς συγγραφείς του 20ού αιώνα. Σε αντίθεση με άλλους ορμητικότερους συναδέλφους, ο Κάφκα κατέρχεται στον στίβο των γραμμάτων γεμάτος από όλες τις επιφυλάξεις που ταιριάζουν στην αναβλητική του ιδιοσυστασία. Γράφει πολλά και σκίζει περισσότερα, εκτείνεται μόνο και μόνο για να περικόψει ό,τι του φαίνεται πλεοναστικό, δημοσιεύει επιλεκτικά και ακατάστατα μικρά κείμενα που έχουν περάσει από το αποστακτήριο των αναγνώσεων μεταξύ φίλων. Ο ψυχρός πυρετός που διατρέχει τις παράδοξες ιστορίες του αφήνει ασυγκίνητο το θερμόμετρο του κοινού γούστου και εξασφαλίζει στον νεαρό συγγραφέα το πλεονέκτημα να γράφει απερίσπαστος και σε απόσταση ασφαλείας από τα μοδάτα φιλολογικά σαλόνια.

Στα διάσημα βιβλία του «Η δίκη», «Ο πύργος»  της κλειστοφοβικής του ατμόσφαιρας με τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις των ηρώων, φαίνεται απροσέγγιστος με τα φαντάσματα που εξαπέλυσε στο λογοτεχνικό στερέωμα να παραμένουν ασύλληπτα. Το παράδοξο επιτείνεται από το ότι η γλώσσα του είναι κοινόχρηστη και η σύνταξή του φαινομενικά απλή, οι εκφράσεις του τετριμμένες και οι περιγραφές του στεγνές. Τα φαινόμενα όμως απατούν γιατί ο Κάφκα, παρότι δεν επιδεικνύει αστραφτερή πανοπλία, διαθέτει κρυφά και αμείλικτα όπλα.

Δεν εντυπωσιάζει με ακροβατικούς συλλογισμούς αλλά δεν υπάρχει ούτε ένας ήρωάς του που η τύχη του να μην κρέμεται από τεντωμένο σκοινί. Δεν προτείνει λειψά ιδεολογικά σχήματα για να εξηγήσει τον κόσμο αλλά η φιλοσοφική του αγωνία είναι πλήρης. Γράφει ρεαλιστικά αλλά με έντονα συμβολικό πυρήνα και πραγματεύεται αγχώδη θέματα με καθησυχαστικό ύφος. Έχει ρυθμό πραγματιστικά ξηρό αλλά τα κείμενά του αρδεύονται από συνήθως απαρατήρητο μα υπογείως δραστικό χιούμορ. Οι πρωταγωνιστές του είναι προσγειωμένοι στην ωμότητα της τρέχουσας ζωής αλλά το ονειρικό τους απόθεμα καταλαμβάνει ένα πεδίο ανεξάντλητο. Είναι παιδί της ανήσυχης μεγαλούπολης αλλά διακατέχεται από την υπαίθρια νοσταλγία μιας ζωής μακριά από τη λαβυρινθώδη μητρόπολη.

Σήμερα μοναχικός και αβοήθητος άνθρωπος απέναντι στον στυγερά απρόσωπο νόμο, το βάρος ενός απροσδιόριστου καθήκοντος ή η ενοχή μπροστά σε μια απροσέγγιστη αρχή που δεν αντλεί από πουθενά τη νομιμότητά της είναι μείζονα θέματα που καθιστούν τον Κάφκα περισσότερο επίκαιρο απ’ όσο υπήρξε στην εποχή του. Το συγκεντρωτικό κράτος και οι αυταρχικές μεθοδεύσεις του, οι απρόσωποι μηχανισμοί των αδιαφανών παράκεντρων της εξουσίας αλλά και η συνενοχή του καταπτοημένου πολίτη απέναντι στις δόλιες επιταγές της διαστίζουν απ’ άκρου εις άκρον όχι μόνο τα διάσημα μυθιστορήματά του αλλά και το σύνολο του έργου του. 

Οι πολιτικές συνέπειες της έμφοβης συγκατάθεσης στην ανεξέλεγκτη, σχεδόν μεταφυσική λειτουργία των πάσης φύσεως αρχών εμφαίνονται σε όλες τις φιλοσοφικές του αλληγορίες: στον «Νηστευτή» ή τον «Καλλιτέχνη της πείνας», στη «Σωφρονιστική αποικία», τη «Μεταμόρφωση» και στο «Μπροστά στον νόμο». Έτσι η σκιά του Κάφκα μακραίνει διαρκώς στο στερέωμα της λογοτεχνικής δημιουργίας. 

Ο «Ακατονόμαστος» του Μπέκετ και ο «Ξένος» του Καμύ, πολλά από τα έργα του Πολ Οστερ ή του Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας μεταφέρουν ατόφια (και επιβαρυμένη από την τρέχουσα αδυσώπητη εμπειρία) την προβληματική του ως τις μέρες μας – και ο όρος «καφκικό σύμπαν» ανταποκρίνεται στις πιο δυσοίωνες προβλέψεις για το μέλλον που έρχεται με φόρα καταπάνω μας.