Χέλντερλιν

Ο ποι­η­τής μου! η γε­νέ­τει­ρα του —το Λά­ου­φεν της Σουα­βί­ας και του πο­τα­μού Νέ­καρ—, με­γά­λες του φι­λί­ες ήταν με τον Σέ­λινγκ, τον Χέ­γκελ, τον Σί­λερ και τον Γκαί­τε, ευ­ερ­γέ­της του ο Ισα­άκ φον Σίν­κλαιρ και τόσα όσα βιο­γρα­φι­κά στοιχεία. Η πιο αλη­θι­νή πε­ρι­γρα­φή για τον Χέλ­ντερ­λιν εί­ναι αυ­τή που ο Πολ Όστερ κα­τα­γρά­φει στο μυ­θι­στό­ρη­μά του ''Η επι­νό­η­ση της μο­να­ξιάς''. Κι εί­ναι η πιο αλη­θι­νή για­τί μό­νο με μυ­θο­πλα­σία προ­σεγ­γί­ζει κα­νείς τον ποι­η­τή, που ερω­τεύ­τη­κε την Σιζέτ, πα­ντρε­μέ­νη με τον Γιά­κομπ Γκό­νταρτ, στο σπί­τι των οποί­ων ερ­γα­ζό­ταν ως οι­κο­δι­δά­σκα­λος. Η γυ­ναί­κα που έγι­νε για τον Χέλ­ντερ­λιν το σύμ­βο­λο του με­γά­λου και κο­σμο­γο­νι­κού μυ­στι­κού έρω­τα. Αυ­τή που ο ποι­η­τής την αντα­μεί­βει ονο­μά­ζο­ντάς την Διο­τί­μα στον «Υπε­ρί­ω­νά» του.

Γρά­φει ο Όστερ: Φθά­νο­ντας στη Στουτ­γάρ­δη, «χλω­μός σαν νε­κρός, κά­τι­σχνος, µε βα­θου­λω­μέ­να αγριε­μέ­να µά­τια, µε µα­κριά μαλ­λιά και γέ­νια και ντυ­μέ­νος σαν ζη­τιά­νος», στά­θη­κε µπρο­στά στον φί­λο του τον Μά­τι­σον και εί­πε µία και μο­να­δι­κή λέ­ξη: «Χέλ­ντερ­λιν». Έξι µή­νες µε­τά, η αγα­πη­μέ­νη του Σι­ζέτ πέ­θα­νε. Το 1806 εμ­φά­νι­σε σχι­ζο­φρέ­νεια και έκτο­τε, για τριά­ντα έξι χρό­νια, για τη µι­σή του ζωή δη­λα­δή, έζη­σε ολο­μό­να­χος σε έναν πύρ­γο χτι­σμέ­νο για λο­γα­ρια­σμό του από τον Τσί­μερ, τον µα­ρα­γκό από το Τί­μπιν­γκεν —Zimmer στα γερ­μα­νι­κά ση­μαί­νει δω­μά­τιο. (…) Προς το τέ­λος της ζω­ής του Χέλ­ντερ­λιν, ένας επι­σκέ­πτης στον πύρ­γο ανέ­φε­ρε το όνο­µα της Σι­ζέτ. Ο ποι­η­τής απά­ντη­σε: «Αχ, η Διο­τί­μα µου. Μη μου μι­λά­τε για τη Διο­τί­μα µου. Δε­κα­τρείς γιους μού γέν­νη­σε, Ο ένας εί­ναι ο πά­πας, ένας άλ­λος εί­ναι ο σουλ­τά­νος, ο τρί­τος εί­ναι ο αυ­το­κρά­το­ρας της Ρω­σί­ας...». Κι έπει­τα: «Ξέ­ρε­τε τι της συ­νέ­βη; Κα­τά­ντη­σε τρε­λή, ναι, τρε­λή, τρε­λή, τρε­λή».

Λέ­γε­ται ότι, εκεί­να τα χρό­νια, ο Χέλ­ντερ­λιν σπα­νί­ως έβγαι­νε από τον πύρ­γο. Όταν εγκα­τέ­λει­πε το δω­μά­τιό του, αυ­τό γι­νό­ταν µό­νο και µό­νο για να κά­νει πε­ρι­πά­τους στην εξο­χή, να γε­μί­σει τις τσέ­πες του µε πέ­τρες και να μα­ζέ­ψει λου­λού­δια που αρ­γό­τε­ρα θα τα κομ­μά­τια­ζε. Στην πό­λη οι φοι­τη­τές τον κο­ρόι­δευαν και τα παι­διά έφευ­γαν τρέ­χο­ντας µα­κριά του όπο­τε πλη­σί­α­ζε να τα χαι­ρε­τή­σει. Προς το τέ­λος, το μυα­λό του βρι­σκό­ταν σε τέ­τοια σύγ­χυ­ση, ώστε άρ­χι­σε να αυ­το­α­πο­κα­λεί­ται µε διά­φο­ρα ονό­μα­τα —Σκαρ­ντι­νέ­λι, Κι­λα­λου­ζί­µε­νο— και µια φο­ρά, όταν ένας επι­σκέ­πτης άρ­γη­σε να φύ­γει από το δω­μά­τιό του, εκεί­νος του έδει­ξε την πόρ­τα και, υψώ­νο­ντας προει­δο­ποι­η­τι­κά το δά­χτυ­λό του, εί­πε; «Ἐγὼ εἰμὶ ὁ Κύ­ριος καὶ Θε­ός».

Σ’ αυ­τό το δω­μά­τιο κλει­σμέ­νος, ο Χέλ­ντερ­λιν μέ­τρη­σε τα τε­λευ­ταία τριά­ντα έξι του χρό­νια τα όρια του κό­σμου. Συ­νή­θως ένα δω­μά­τιο δί­νει ασφά­λεια· αυ­τό όμως το δω­μά­τιο πολ­λα­πλα­σί­α­σε την οπτι­κή του ποι­η­τή κι έδω­σε στον βα­σι­λιά Οι­δί­πο­δα ένα μά­τι πα­ρα­πά­νω και στον Μάρ­τιν Χάι­ντε­γκερ μια ισχυ­ρή φι­λο­σο­φι­κή κα­τα­σκευή ν’ ανα­με­τρη­θεί με την ου­σία της ποί­η­σης. «Ο βα­σι­λιάς Οι­δί­πο­δας έχει ένα μά­τι πε­ρισ­σό­τε­ρο ίσως» έγρα­ψε ο Χέλ­ντερ­λιν τον πρώ­το χρό­νο κλει­σμέ­νος στο δω­μά­τιο του Τσί­μερ, υμνώ­ντας σύμ­φω­να με τον φι­λό­σο­φο: «την ου­σία της ποί­η­σης – όχι όμως με τη ση­μα­σία μιας άχρο­να έγκυ­ρης έν­νοιας. Αυ­τή η ου­σία της ποί­η­σης ανή­κει σε μία συ­γκε­κρι­μέ­νη επο­χή, Όχι όμως έτσι, ότι έγι­νε σύμ­φω­να με μία ήδη υπάρ­χου­σα επο­χή. Πα­ρά στο βαθ­μό που ο Χέλ­ντερ­λιν στε­ρε­ώ­νει εκ νέ­ου την ου­σία της ποί­η­σης, κα­θο­ρί­ζει μια νέα επο­χή. Εί­ναι η επο­χή των θε­ών που έφυ­γαν και του ερ­χό­με­νου Θε­ού. Αυ­τή εί­ναι η πε­νι­χρή επο­χή, για­τί βρί­σκε­ται σε μια δι­πλή έλ­λει­ψη και δι­πλό μη­δέν: στο όχι πλέ­ον των θε­ών που έφυ­γαν και στο όχι ακό­μη του ερ­χό­με­νου».

Αυ­τός εί­ναι ο Χέλ­ντερ­λιν, ο οποί­ος στο σύ­νο­λό του απο­τε­λεί ένα αξιο­θαύ­μα­στο τε­ρά­στιο πρό­βλη­μα. Μορ­φι­κά η δη­μιουρ­γία του εί­ναι πο­λύ­ε­δρη. Προ­σφέ­ρε­ται και επι­βάλ­λε­ται στους πολ­λούς, στο ευ­ρύ κοι­νό, και στους λί­γους, τους εκλε­κτούς. Με εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό τρό­πο όμως στους μεν και στους δε. Ο βα­θύς γερ­μα­νι­κός ρο­μα­ντι­σμός του, που απο­τε­λεί ιδιαί­τε­ρο αι­σθη­τι­κό και ηθι­κό κα­νό­να ζω­ής, εντε­λώς διά­φο­ρο από τον γαλ­λι­κό ρο­μα­ντι­σμό. 

Γουώλτ Γουίτμαν - Τρία ποιήματα

Η αμερικανική εργατική τάξη γέννησε το 1819 τον βάρβαρο φιλόσοφο που θα έγραφε ένα έπος-χαστούκι στον αμερικανικό κομφορμισμό και έπος-εφαλτήριο για τις μελλοντικές γενιές  ποιητών. Τα «Φύλλα Χλόης» (Leaves of Grass) τυπώθηκαν από τον Γουώλτ Γουίτμαν, με δικά του έξοδα, για πρώτη φορά το 1855, και επανεκδόθηκαν πολλές φορές τις επόμενες δεκαετίες, ολοένα και πιο εμπλουτισμένα. Στην αρχική έκδοση δεν υπήρχε το όνομα του ποιητή, παρά μόνο ένα πορτρέτο του με κόκκινο πουκάμισο, και μια νύξη στο σώμα του κειμένου: 

«Walt Whitman, ένας Αμερικανός, ένας από τους άξεστους, ένας κόσμος, ρέμπελος, σαρκικός, και αισθησιακός, όχι αισθηματίας, όχι στεκόμενος πάνω από τους άντρες ή τις γυναίκες ή χώρια από αυτούς, όχι περισσότερο μετριοπαθής απ' όσο αλαζόνας».

Από τις μυστικιστικές συμφωνίες του με τους αναγνώστες του, ως τη διαρκή αναζήτησή του για τον παλμό της ζωής πέρα ακόμα κι από τη ζωή, ο Γουώλτ Γουίτμαν έχυσε στο χαρτί όλη τη δύναμη ενός ελεύθερου πνεύματος: ύμνησε τη φύση, και τη θέση του ανθρώπου μέσα σ' αυτήν• τραγούδησε την αξία του κάθε άνδρα και της κάθε γυναίκας ως όντος αυτοκαθοριζόμενου• αποτύπωσε την ορμητική του αμφισεξουαλικότητα στο χαρτί, και τάχθηκε κατά της καταδυνάστευσης ανθρώπου και λαών.

Βέβηλος ή υμνητής, εγωπαθής ή ουμανιστής, ασελγής της σάρκας ή εξομολογητής της ψυχής, αμετάφραστος δηλαδή (όπως το επιθυμούσε), ο Γουώλτ έχει πλέον κερδίσει την περίοπτη θέση του στο πάνθεο των μεγάλων ποιητών. Και πάλι ανυπότακτος όμως, ηχεί, ακόμα, τον βαρβαρικό του αλαλαγμό πάνω απ' τις στέγες του κόσμου.

Έξω  από αυτήν τη Μάσκα

1

Έξω από αυτήν την κυρτωμένη, χοντροκομμένη Μάσκα,
(Όλες οι ευθειότερες, οι ομοιότερες Μάσκες απαρνημένες—αυτή προτιμημένη,)
Τούτη η κοινή αυλαία του προσώπου, περικλεισμένη σε μένα για εμένα, σε σένα για εσένα, σε κάθε έναν για καθέναν,
(Τραγωδίες, λύπες, γέλιο, δάκρυα— ω ουρανέ!
Τα παθιασμένα, συρρέοντα έργα που αυτή η αυλαία έκρυψε!)
Αυτό το λούστρο απ' του Θεού τον γαληνότερο, τον πιο καθάριο ουρανό,
Αυτή η μεμβράνη από του Σατανά τον κοχλαστό τον λάκκο,
O χάρτης της γεωγραφίας ετούτης της καρδιάς—αυτή η απέραντη μικρή χώρα—αυτή η άηχη θάλασσα•
Έξω από τις περιελίξεις αυτής της σφαίρας,
Αυτό το πιο δαιμόνιο ουράνιο σώμα από του ήλιου ή της σελήνης—από του Δία, της Αφροδίτης, του Άρη•
Αυτή η συμπύκνωση του Σύμπαντος—(μάλιστα, να εδώ το μόνο Σύμπαν,
Εδώ η ιδέα—όλη σ' αυτή τη μυστηριακή αδραξιά σφιγμένη•)
Αυτά τα σκαλισμένα μάτια, που αστράφτουν προς τα σένα, να περαστούν στους μέλλοντες καιρούς,
Να εκτοξευτούν και να στροβιλιστούν πέρα για πέρα στο γειρτό,περιστρεφόμενο διάστημα—από αυτά για να πηγάσει,
Προς Εσένα, όποιος και νά 'σαι—ένα Βλέμμα.

2

Ένας Ταξιδευτής σκέψεων και χρόνων—ειρήνης και πολέμων,
Νεότητας από καιρό εξοδεμένης, και μέσης ηλικίας που ξεπέφτει,
(Όπως ο πρώτος τόμος μιας ιστορίας που μελετήθηκε κι αφέθηκε στην άκρη, και αυτός εδώ ο δεύτερος,
Τραγούδια, αποκοτιές, καιροσκοπίες, που πάνε για να κλείσουν,)
Αργοπορώντας μια στιγμή, εδώ και τώρα, σ' Εσένα αγνάντια Εγώ γυρίζω,
Όπως στο δρόμο, ή σε μια πόρτα κουφωτή, τυχόν, ή παραθύρι ανοιχτό,
Στέκοντας, χαμηλώνοντας, γυμνώνοντας την κεφαλή μου, ειδικά Εσένα χαιρετώ,
Να σύρω και να σφίξω την Ψυχή σου, για μια φορά, αδιάρρηκτα με τη δική μου,
Κι έπειτα να ταξιδέψω, να ταξιδέψω εμπρός.

Ω Εαυτέ μου! Ω Ζωή!

Ω εαυτέ μου! ω ζωή!... των ερωτημάτων αυτών που επαναλαμβάνονται•
Των ατελείωτων τρένων των απίστων— πόλεων έμπλεων με τους ανόητους•
Του εαυτού μου αδιάκοπα που μέμφεται τον εαυτό μου, (καθώς ποιός περισσότερο ανόητος από εμένα, και ποιός περισσότερο άπιστος;)
Ματιών που μάταια ποθούν το φως— των επονείδιστων στόχων—του αγώνα που αέναα ξαναρχίζει,
Των φτωχών εκβάσεων των πάντων— των βραδυκίνητων και ρυπαρών όχλων που βλέπω γύρω μου•
Των αδειανών και άχρηστων χρόνων της αδράνειας— με τον αδρανή εμένα συνυφασμένων,
Το ερώτημα, ω εαυτέ μου! τόσο λυπητερό, επανέρχεται—Τί το καλό μέσα σε αυτά, ω εαυτέ μου, ω ζωή;

      Απάντηση.

Ότι είσαι εδώ—ότι ζωή υπάρχει, και ταυτότητα•
Ότι το παντοδύναμο παιχνίδι συνεχίζεται, και συ μπορείς να συνεισφέρεις μια στροφή.

 Η Τελευταία Επίκληση

Στα τελευταία, με τρόπο μαλακό,
Από τους τοίχους της σθεναρής οχυρωτής εστίας,
Από την πόρπη των πλεγμένων κλειδαριών, από τη φύλαξη των καλά κλεισμένων θυρών,
Άσε με να εκπνευστώ.

Άσε με να γλιστρήσω αθόρυβα προς τα μπροστά•
Με το κλειδί της απαλότητας ξεκλείδωσε τις κλειδαριές—με έναν ψίθυρο,
Θέσε ορθάνοιχτες τις πόρτες ω ψυχή.

Μαλακά—μην ανυπόμονη φανείς,
(Δυνατό είναι το κράτημά σου, ω σάρκα εφήμερη,
Δυνατό είναι το κράτημά σου, ω αγάπη).                                  

Μετάφραση: Μαρία Θεοφιλάκου

Ψυχανάλυση με LSD-25

Ο νευροψυχίατρος Αθανάσιος Καυκαλίδης ή Dr K (1919-1989), από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν ψυχοτρόπα για θεραπευτικούς σκοπούς, μοιάζει να δικαιώνεται, σήμερα που οι ιδιότητες και οι εφαρμογές πολλών ψυχοδραστικών ουσιών επανεκτιμώνται ευρύτατα.

Στο Μισό και πλέον αιώνα από την ψυχεδελική δεκαετία του ’60 και τις απαγορεύσεις που ακολούθησαν, τερματίζοντας πρόωρα την πολλά υποσχόμενη έρευνα περί αυτών, οι «πύλες της ενόρασης» ξανανοίγουν για την επιστήμη και οι θεραπευτικές τους ιδιότητες επανεκτιμώνται. LSD, μεσκαλίνη, ψιλοκυβίνη, MDMA, DMT, κεταμίνη και άλλες συναφείς ουσίες, βεβαίως και η κάνναβη, ξαναμπαίνουν στο μικροσκόπιο και τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά, με μέσα ευρείας κυκλοφορίας να φιλοξενούν άρθρα τύπου «οι χίπις τώρα δικαιώνονται!». Και μαζί δικαιώνονται, βέβαια, σε μεγάλο βαθμό όλοι εκείνοι οι πρωτοπόροι «ψυχοναύτες» ερευνητές, ανάμεσά τους κι ένας Έλληνας, ο νευροψυχίατρος Αθανάσιος Καυκαλίδης ή Dr K (1919-1989), από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν ψυχοτρόπα για θεραπευτικούς σκοπούς.

Στο «αναγεννησιακό» αυτό κλίμα και με αφορμή την αναμενόμενη έκδοση της βιογραφίας του από τον μεγαλύτερο γιο του, τον νομικό και συγγραφέα Ζέφυρο Καυκαλίδη, που διατηρεί ζωντανή τη μνήμη του όλα αυτά τα χρόνια, αξίζει να γίνει ευρύτερα γνωστή η ζωή και το έργο του σπουδαίου αυτού επιστήμονα και οραματιστή που δεν έζησε αρκετά για να δει τη μεγάλη αλλαγή, αλλά προέβλεψε από νωρίς τις εξελίξεις. Αφορμή που δίνει και ευκαιρία ανασκόπησης του τι συμβαίνει σήμερα στο θαυμαστό όσο και «ανοίκειο» μέχρι πρότινος αυτό πεδίο. Ο Αθανάσιος Καυκαλίδης γνώριζε καλά πόσο μπροστά ήταν. «Σε πενήντα χρόνια από τώρα», έλεγε στις αρχές της δεκαετίας του ’70, «όλοι θα μιλάνε για τις θεραπευτικές εφαρμογές των ψυχεδελικών και σε ογδόντα χρόνια θα χρησιμοποιούνται νόμιμα και ευρέως». Όπερ και εγένετο.Ήδη από τη δεκαετία του ’50 επιστήμονες στις ΗΠΑ και αλλού είχαν αρχίσει να εξερευνούν το ψυχεδελικό σύμπαν, με πρώτα το LSD, που ανακάλυψε τυχαία το 1943 στα εργαστήρια της Sandoz στη Βασιλεία της Ελβετίας ο Άλμπερτ Χόφμαν, την ψιλοκυβίνη, που προέρχεται από τα μαγικά μανιτάρια, και την κεταμίνη. Οι ουσίες αυτές φαίνονταν πολλά υποσχόμενες – ο Τίμοθι Λίρι, ενθουσιώδης κήρυκάς τους, ήταν από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν LSD για τη θεραπεία του αλκοολισμού, του αυτισμού, της κατάθλιψης, αλλά και επικουρικά για χρόνιες παθήσεις, αρχικά σε εθελοντές τροφίμους των φυλακών Concord της Μασαχουσέτης στο πλαίσιο έρευνας του Χάρβαρντ. Η Sandoz είχε στείλει στο Χάρβαρντ για έρευνες δύο ολόκληρα κιλά LSD-25, αρκετό για να «αφυπνιστεί» όλος ο πλανήτης για γενιές! Η πατρότητα του όρου «ψυχεδελικός» ανήκει εντούτοις στον Βρετανό ψυχίατρο Χάμφρεϊ  Όσμοντ, που τον διατύπωσε μιλώντας στην Ακαδημία Επιστημών της Νέας Υόρκης το 1957. Η μεσκαλίνη, που εξάγεται από το πεγιότ και άλλους ψυχοτρόπους κάκτους και χρησιμοποιούνταν τελετουργικά για αιώνες από τους ιθαγενείς της Λατινικής Αμερικής, είναι ένα ακόμα πολλά υποσχόμενο ψυχοδηλωτικό, που έγινε επίσης περιζήτητο αφότου ο Άλντους Χάξλεϊ εξέδωσε τις «Πύλες της Ενόρασης» (1954). Το καθαρό LSD, εντούτοις, πλεονεκτούσε έναντι όλων τόσο σε ισχύ όσο και επειδή  προκαλούσε μηδαμινές σωματικές παρενέργειες. Τη δεκαετία του ’60 το LSD θα γινόταν το «ευαγγέλιο» της χίπικης αντικουλτούρας, θα γινόταν επίσης μόδα – αρκετές διασημότητες και αστέρες του Χόλιγουντ το δοκίμασαν, είτε ως ψυχαγωγία είτε στη διάρκεια ψυχαναλυτικών συνεδριών, όπως οι Τζακ Νίκολσον, Τζέιμς Κόμπερν και Κάρι Γκραντ, υπό την καθοδήγηση του ψυχιάτρου Oscar Janiger. Το 1964 ο συγγραφέας Κεν Κέισι, μαζί με τον Νιλ Κάσιντι και τους άλλους Merry Pranksters, ταξίδεψαν τριπαρισμένοι κατά μήκος των ΗΠΑ με ένα σχολικό λεωφορείο, προσφέροντας δωρεάν LSD σε πάρτι, σε ένα επικό acid road trip που έγινε βιβλίο (από τον Τομ Γουλφ) και ντοκιμαντέρ («Magic Trip», 2011). H ευρεία κατανάλωση LSD, σε συνδυασμό με τη συσχέτισή του με το αντιπολεμικό κίνημα και τα άλλα κινήματα αμφισβήτησης της εποχής, επέφερε τη συκοφάντηση, τη δαιμονοποίηση και εν συνεχεία την ποινικοποίηση της χρήσης αυτού και άλλων ψυχοτρόπων, ποδηγετώντας και την έρευνα: ο Λίρι εκδιώχθηκε από το Χάρβαρντ το 1963, με τον Πρόεδρο Νίξον να τον αποκαλεί «τον πλέον επικίνδυνο άνθρωπο στον κόσμο», η Sandoz σταμάτησε την παραγωγή καθαρού LSD το 1965 και το 1970 όλες οι ψυχεδελικές ουσίες ανακηρύχθηκαν παράνομες.Ο Dr K «υιοθετεί» θεραπευτικά το LSD-25 και διατυπώνει μια νέα ψυχαναλυτική θεωρία: Ανάμεσα στους πρωτοπόρους εκείνους οραματιστές ανήκε κι ένας Έλληνας, ο Αθανάσιος Καυκαλίδης. Με μητρική καταγωγή από τη Λέρο και πατρική από τα Δαρδανέλλια, γεννήθηκε στο Κάιρο το 1919. Γιος παιδιάτρου, σπούδασε κι εκείνος ιατρική στο ΕΚΠΑ και έκανε μεταπτυχιακά στη Νευρολογία, την Πειραματική Νευροφυσιολογία, τη Νευροχειρουργική και την Ψυχιατρική σε Λονδίνο, Στοκχόλμη, Παρίσι και Φράιμπουργκ. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο επέστρεψε στο Κάιρο για να εργαστεί στο εκεί ελληνικό νοσοκομείο, όπου αργότερα έγινε διευθυντής. Στην αιγυπτιακή πρωτεύουσα γνώρισε και παντρεύτηκε τη σύντροφο της ζωής του, την Αλεξάνδρα Κούρκουλου, με την οποία απέκτησαν δύο παιδιά, τον Ζέφυρο και τον Κωνσταντίνο. Έπιασε δουλειά στην κλινική του πεθερού του, που ήταν επίσης γιατρός, και παρότι ευρυμαθής και ανήσυχο πνεύμα, τίποτε ακόμα δεν προμήνυε ότι ο Dr K θα αναδεικνυόταν ένας από τους κορυφαίους ερευνητές παγκοσμίως στην έρευνα για τις θεραπευτικές ιδιότητες των ψυχεδελικών, με το έργο του να ξαναγίνεται επίκαιρο σε μια εποχή που όλοι μιλούν ξανά γι’ αυτές και η έρευνα στο πολλά υποσχόμενο αυτό πεδίο αργά, αλλά σταθερά απελευθερώνεται ύστερα από δεκαετίες προκαταλήψεων, διώξεων και απαγορεύσεων. Ο Καυκαλίδης δεν ήταν βέβαια χίπης, ούτε καν μπίτνικ, παρότι λάτρευε την τζαζ μουσική, όπως άλλωστε και την κλασική, όντας ο ίδιος ταλαντούχος πιανίστας. Ωστόσο, αρκετά χρόνια προτού η Γκρέις Σλικ των Jefferson Airplane τραγουδήσει το «White Rabbit», «εθνικό ύμνο» του LSD και μιας ολόκληρης γενιάς, εκείνος μελετούσε ήδη τις εφαρμογές του λυσεργικού οξέος στην ψυχανάλυση και την ψυχοθεραπεία, στα βήματα των Στάνισλαβ Γκροβ, Φρανκ Λέικ, Ρόναλντ Λενγκ και άλλων. Η «στροφή» αυτή συνέβη όταν ο Dr K, απογοητευμένος από τις πενιχρές τότε θεραπευτικές δυνατότητες της Νευροχειρουργικής αλλά και από τα στεγανά της κλασικής ψυχιατρικής, στράφηκε στις ψυχεδελικές θεραπείες, συγκεκριμένα στην Ψυχοδηλωτική Επιστήμη και την Προγεννητική Ψυχολογία, που δεν δέχονταν ότι ο άνθρωπος γεννιέται «tabula rasa», άγραφος πίνακας, υποστηρίζοντας ότι η συνείδηση δημιουργείται ήδη από τη σύλληψη. Πρότεινε πως η λειτουργία της μνήμης, όχι μόνο μετά τη γέννηση αλλά και κατά τη διάρκεια της κύησης, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ψυχική υγεία και η ρίζα πολλών ψυχολογικών προβλημάτων έγκειται σε αρνητικές ενδομήτριες εμπειρίες και συναισθήματα, σε «ίχνη μνήμης» που ήταν, πιθανότατα, κληρονομικά. «Αυτό που έδειξαν τα περιστατικά μου, οι δεκαέξι ασθενείς που υποβλήθηκαν σε συνεδρίες με ψυχοδηλωτικά φάρμακα, βεβαιώνει ότι η συνείδηση διαμορφώνεται μέσα στη μήτρα. Το έμβρυο νιώθει από την πρώτη στιγμή της συνένωσης του σπερματοζωαρίου και του ωαρίου των φυσικών του γεννητόρων. Για την εμβρυϊκή συνείδηση, η μητρική αποδοχή ή απόρριψη δημιουργούν μηνύματα-ερεθίσματα που αφήνουν ίχνη στα ανθρώπινα κύτταρα. Η επανενεργοποίηση αυτών των “ιχνών μνήμης” από το ψυχοδηλωτικό φάρμακο είχε αποτέλεσμα την επαναβίωση της ενδομήτριας εμπειρίας» αναφέρει ο ίδιος στους «διαλόγους» με τον μεγαλύτερο γιο του, τον νομικό και συγγραφέα Ζέφυρο Καυκαλίδη, στο βιβλίο του τελευταίου «Συζητώντας με τον Dr K – Ψυχοδηλωτικά φάρμακα και ψυχοθεραπεία» (εκδ. Πάτμος 2010).  Ο Καυκαλίδης συμφωνούσε με τον Φρανκ Λέικ ότι το πρώτο τρίμηνο της κύησης ειδικά είναι θεμελιώδες για την εξέλιξη της προσωπικότητας και της ψυχικής υγείας. Αν όμως ισχύουν αυτά, μήπως δικαιώνονται οι θρησκόληπτοι υπερασπιστές της αγέννητης ζωής; «Ο πατέρας μου δεν έκανε τέτοιες αξιολογικές κρίσεις, το έβλεπε από καθαρά επιστημονική σκοπιά» λέει ο Ζέφυρος. «Είναι οπωσδήποτε ένα λεπτό ζήτημα, όμως κι εκείνος πίστευε ότι είναι στη διακριτική ευχέρεια κάθε γυναίκας το αν θα κρατήσει ένα έμβρυο, και δικαίωμά της» λέει ο Ζέφυρος. Το ίδιο, συνεχίζει, ισχύει για το περιστατικό που είχε παρουσιάσει το ’66 στη Μαδρίτη, ενός ομοφυλόφιλου άνδρα που σε μια ψυχεδελική συνεδρία ανέφερε ότι καθοριστική για τον ερωτικό του προσανατολισμό ήταν η επιθυμία της μητέρας του να κάνει κορίτσι. Τον Καυκαλίδη δεν απασχολούσε κάποια «θεραπεία» της ομοφυλοφιλίας αλλά η ανάδειξη του τραυματισμού της απόρριψης, και ειδικά της ενδομήτριας, από υπαρξιακή σκοπιά. Του είχε πει, μάλιστα, ότι είναι τόσο καθοριστικό για τη ζωή του ανθρώπου το διάστημα της παραμονής στη μήτρα, ώστε οι έγκυες έπρεπε να προστατεύονται απόλυτα και ότι η προσβολή εγκύου όφειλε να γίνει ιδιώνυμο αδίκημα! «Ουδέποτε έλεγε σε κάποιον ασθενή “εγώ θα σε θεραπεύσω”, εν είδει αυθεντίας. Αντιμετώπιζε το όλο πράγμα ως μια διαδικασία γνώσης, την οποία εσύ μπορείς να πάρεις και να την κάνεις ό,τι νομίζεις. Πρότεινε, ουσιαστικά, μια νέα ψυχιατρική». 

Πρότεινε πως η λειτουργία της μνήμης, όχι μόνο μετά τη γέννηση αλλά και κατά τη διάρκεια της κύησης, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ψυχική υγεία και η ρίζα πολλών ψυχολογικών προβλημάτων έγκειται σε αρνητικές ενδομήτριες εμπειρίες και συναισθήματα, σε «ίχνη μνήμης» που ήταν, πιθανότατα, κληρονομικά. «Αυτό που έδειξαν τα περιστατικά μου, οι δεκαέξι ασθενείς που υποβλήθηκαν σε συνεδρίες με ψυχοδηλωτικά φάρμακα, βεβαιώνει ότι η συνείδηση διαμορφώνεται μέσα στη μήτρα. Το έμβρυο νιώθει από την πρώτη στιγμή της συνένωσης του σπερματοζωαρίου και του ωαρίου των φυσικών του γεννητόρων. Για την εμβρυϊκή συνείδηση, η μητρική αποδοχή ή απόρριψη δημιουργούν μηνύματα-ερεθίσματα που αφήνουν ίχνη στα ανθρώπινα κύτταρα. Η επανενεργοποίηση αυτών των “ιχνών μνήμης” από το ψυχοδηλωτικό φάρμακο είχε αποτέλεσμα την επαναβίωση της ενδομήτριας εμπειρίας» αναφέρει ο ίδιος στους «διαλόγους» με τον μεγαλύτερο γιο του, τον νομικό και συγγραφέα Ζέφυρο Καυκαλίδη, στο βιβλίο του τελευταίου

«Στη δική μου μεθοδολογία, το καρτεσιανό πνεύμα σβήνει. Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ως βασικότατο παράγοντα την υποκειμενικότητα του ανθρώπου. Δεν μπορώ να αγνοήσω όσα μου λένε οι ασθενείς μου… Υπάρχουν δύο μορφές ύλης, αυτή που βλέπουμε αλλά και η άναρχη ύλη… Αυτή η άποψη στηρίζεται και σε μια προσωπική μεταφυσική εμπειρία» ανέφερε στην ίδια συνέντευξη, σε κάποιο άλλο σημείο της οποίας λέει εμφατικά ότι «εάν η γνώση δεν γίνει συγκινησιακά αποδεκτή, είναι άχρηστη… Θα ήταν όλως ουτοπικό να απαιτήσουμε οι άνθρωποι όλοι να υπόκεινται σε συνεδρίες αυτογνωσίας. Πολλοί, ωστόσο, το χρειάζονται επειγόντως – ξέρετε ποιοι περισσότερο; Οι πολιτικοί!».  

Ο Dr K διατηρούσε αλληλογραφία με τον Άλμπερτ Χόφμαν, ο Ζέφυρος, μάλιστα, διατηρεί μελέτες και βιβλία του εφευρέτη του LSD, που ο ίδιος είχε χαρίσει στον πατέρα του. Ο οποίος μάλιστα τον επισκέφθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας, όπου το 2004, με την αφορμή της επετείου των 101ων γενεθλίων του, διοργανώθηκε ένα μεγάλο συνέδριο για το LSD. Ο Ζέφυρος είχε συνοδεύσει τον πατέρα του σ’ εκείνο το ταξίδι. «Θυμάμαι ακόμα την ομιλία του υπέργηρου πλέον Χόφμαν αλλά και το θέαμα μιας πόλης, όπου παντού διαφημιζόταν ανοιχτά, με μεγάλες αφίσες, το ιστορικό αυτό συνέδριο. Εκεί γνώρισα πολλούς ενδιαφέροντες ανθρώπους, μεταξύ αυτών τη γυναίκα του Άλντους Χάξλεϊ, τη Λόρα, και την πρώην σύζυγο του Τίμοθι Λίρι, την Τζοάνα. Είχε κάπου τρεις-τέσσερις χιλιάδες κόσμο, ανάμεσά τους και παράνομοι παρασκευαστές που είχαν κάνει φυλακή και προσκλήθηκαν στο συνέδριο για να αφηγηθούν τις ιστορίες τους!».

 «Συζητώντας με τον Dr K – Ψυχοδηλωτικά φάρμακα και ψυχοθεραπεία»

Διαθεματική Κλινική του Πανεπιστημίου της Χάιφα, «τρεις διαφορετικοί ψυχίατροι, ευρισκόμενοι σε διαφορετικές χώρες, οι Φρανκ Λέικ (Βρετανία), Στάνισλαφ Γκροφ (ΗΠΑ) και Αθανάσιος Καυκαλίδης (Ελλάδα), χρησιμοποιώντας το LSD-25, ανακάλυψαν στους ασθενείς τους όμοιες σε περιεχόμενο ενδομήτριες και προγεννητικές εμπειρίες». Οι οποίες δεν είχαν καμία σχέση με συμπτώματα ψυχώσεων ή σχιζοφρένειας, όπως πιστευόταν στην αρχή. «Η σύλληψη του Καυκαλίδη είναι πρωτότυπη και μεγαλειώδης... Από τη μήτρα εξαρτάται η ευτυχία ή η δυστυχία του ατόμου και από τη μητέρα που τη φέρει θα εξαρτηθεί αν θα είναι λιμάνι ευτυχίας ή πυρακτωμένος φούρνος» θα γράψει ο διακεκριμένος Κύπριος ψυχίατρος και πολιτικός Τάκης Ευδόκας. Δεν ήταν βέβαια όλα εύκολα: «Χρειαζόταν μεγάλο θάρρος για να εγκαταστήσει κανείς τη σχέση μεταξύ των καταστάσεων που δημιουργούσε το LSD-25 και των πλέον πρωταρχικών και απομεμακρυσμένων εμπειριών μας και μεγάλη επιστημονική επιδεξιότητα ώστε να ξεπεραστεί το καινοφανές και ανοίκειο αυτού του πεδίου έρευνας και να προσεγγιστεί ορθολογικά», έγραφε για εκείνον ο Ludwig Janus, πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Προγεννητικής και Περιγεννητικής Ψυχολογίας και Ιατρικής (ISPPM). 

Πώς του μπήκε η ιδέα να πειραματιστεί με τα ψυχεδελικά; Ακούγοντας το 1960 την ομιλία ενός Άγγλου ψυχιάτρου στην κλινική Behmann του Καΐρου. Τότε μόλις είχε κυκλοφορήσει από τη Sandoz το LSD-25 και ο εν λόγω ψυχίατρος είχε χορηγήσει σε μερικούς ασθενείς της κλινικής μικροποσότητες του ψυχοδηλωτικού με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Λίγες μέρες ασιος Καυκαλίδης σε συνέντευξή του στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του «Αντίο παλιέ κόσμε» (τελευταία έκδοση, Τσαγκαρουσιάνος 2004). «Στη δική μου μεθοδολογία, το καρτεσιανό πνεύμα σβήνει. Είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ως βασικότατο παράγοντα την υποκειμενικότητα του ανθρώπου. Δεν μπορώ να αγνοήσω όσα μου λένε οι ασθενείς μου… Υπάρχουν δύο μορφές ύλης, αυτή που βλέπουμε αλλά και η άναρχη ύλη… Αυτή η άποψη στηρίζεται και σε μια προσωπική μεταφυσική εμπειρία» ανέφερε στην ίδια συνέντευξη, σε κάποιο άλλο σημείο της οποίας λέει εμφατικά ότι «εάν η γνώση δεν γίνει συγκινησιακά αποδεκτή, είναι άχρηστη… Θα ήταν όλως ουτοπικό να απαιτήσουμε οι άνθρωποι όλοι να υπόκεινται σε συνεδρίες αυτογνωσίας. Πολλοί, ωστόσο, το χρειάζονται επειγόντως – ξέρετε ποιοι περισσότερο; Οι πολιτικοί!». 

Ο Dr K διατηρούσε αλληλογραφία με τον Άλμπερτ Χόφμαν, ο Ζέφυρος, μάλιστα, διατηρεί μελέτες και βιβλία του εφευρέτη του LSD, που ο ίδιος είχε χαρίσει στον πατέρα του. Ο οποίος μάλιστα τον επισκέφθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας, όπου το 2004, με την αφορμή της επετείου των 101ων γενεθλίων του, διοργανώθηκε ένα μεγάλο συνέδριο για το LSD. Ο Ζέφυρος είχε συνοδεύσει τον πατέρα του σ’ εκείνο το ταξίδι. «Θυμάμαι ακόμα την ομιλία του υπέργηρου πλέον Χόφμαν αλλά και το θέαμα μιας πόλης, όπου παντού διαφημιζόταν ανοιχτά, με μεγάλες αφίσες, το ιστορικό αυτό συνέδριο. Εκεί γνώρισα πολλούς ενδιαφέροντες ανθρώπους, μεταξύ αυτών τη γυναίκα του Άλντους Χάξλεϊ, τη Λόρα, και την πρώην σύζυγο του Τίμοθι Λίρι, την Τζοάνα. Είχε κάπου τρεις-τέσσερις χιλιάδες κόσμο, ανάμεσά τους και παράνομοι παρασκευαστές που είχαν κάνει φυλακή και προσκλήθηκαν στο συνέδριο για να αφηγηθούν τις ιστορίες τους!».

Η «γνώση της μήτρας» και η επιστροφή στο «σημείο μηδέν»   Οι πρώτες ψυχεδελικές συνεδρίες του Καυκαλίδη πραγματοποιήθηκαν στο Ελληνικό Νοσοκομείο του Καΐρου. Διαρκούσαν οκτώ-δώδεκα ώρες και η δοσολογία ήταν 30-100 mg LSD 25 τη φορά. Τα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν το 1963 στο επιστημονικό περιοδικό «Annales Médico-Psychologiques». Το 1966, στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Ψυχιατρικής στη Μαδρίτη, παρουσίασε μια καινοτόμο μελέτη με θέμα την ενδομήτρια ζωή, βάσει των συμπερασμάτων του από τις εν λόγω συνεδρίες. Τότε κάποιοι Αμερικανοί ψυχίατροι τού είπαν: «Μα εσείς επανέρχεστε στον Ότο Ρανκ». Μαθητής του Φρόιντ, ο Ρανκ είχε γράψει στο βιβλίο του «Ο τραυματισμός της γέννησης» ότι όλες οι νευρώσεις οφείλονται στον τραυματισμό τη στιγμή της εξώθησης από τη μήτρα, κάτι που και ο Φρόιντ αρχικά δεχόταν.

Ακολούθησαν παρουσιάσεις μελετών για τις ενδομήτριες εμπειρίες και τις επιπτώσεις τους στο 6ο Διεθνές Συνέδριο Ψυχοθεραπείας στο Βισμπάντεν (1967), στο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχιατρικής στη Θεσσαλονίκη (1972) και την Αθήνα (1975), όπου είχε εγκατασταθεί πλέον η οικογένεια Καυκαλίδη, έχοντας παραμείνει ένα διάστημα στην Κύπρο, μετά τις εθνικοποιήσεις του Νάσερ και τη φυγή των περισσότερων Ελλήνων από την Αίγυπτο. Μίλησε ξανά στο Συνέδριο Προληπτικής Ψυχιατρικής (Αθήνα 1979) και προσκλήθηκε επίσης για διαλέξεις στην Κύπρο (1980) και την Αυστραλία (1983-4), όπου εξέθεσε την κλινική έρευνά του για την κεταμίνη – ήταν η ουσία που χρησιμοποιούσε πλέον ψυχοθεραπευτικά, αφότου απαγορεύτηκε το LSD. Του τη σύστησε ένας διακεκριμένος ψυχίατρος όταν επισκέφθηκε το Ινστιτούτο Βίλχελμ Ράιχ του Μεξικού, ο Εστράντα Βίγια. «Στην τελευταία του επίσκεψη στην Αυστραλία ο πατέρας μου συναντήθηκε με τον Στάνισλαβ Γκροβ, ο οποίος του πρότεινε να φτιάχναμε στο κτήμα μας εδώ, στην Κέρκυρα, ένα κέντρο έρευνας για τα ψυχοτρόπα, κάτι που ανέλαβα να διεκπεραιώσω νομικά ως νέος τότε δικηγόρος, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Είχα απευθυνθεί στην Επιτροπή Φαρμάκων, μέλη της οποίας ήταν ο Νίκος Στεφανής, ο Γεώργιος Λογαράς και άλλοι, δεν μας έδωσαν όμως άδεια, με τη δικαιολογία ότι ο Dr K δεν ανήκε σε κάποιο νοσοκομείο ούτε κατείχε ακαδημαϊκή έδρα, μολονότι αυτό ήταν πρόφαση καθώς γνώριζαν πολύ καλά τις έρευνές του. Εντούτοις, ο Λογαράς ‒μπορώ πια να το πω, καθώς έχει αποβιώσει‒ του προμήθευσε αμπούλες ψιλοκυβίνης, ώστε να συνεχίσει την έρευνά του» λέει ο Ζέφυρος.

Τα ψυχοθεραπευτικά «ταξίδια» του Dr K δεν αφορούσαν μόνο την ενδομήτρια ζωή. Άγγιζαν τις απαρχές της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. «Τρεις δεκαετίες ερευνών με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η ύλη από την οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα διατηρεί τη μνήμη της προέλευσης και της εξέλιξής της. Η επανενεργοποίηση αυτής της μνήμης με το ψυχοδηλωτικό φάρμακο μεταφέρει τον άνθρωπο απεριορίστως στο χρονικό παρελθόν και του δημιουργεί ανάλογα επίπεδα συνείδησης της ύλης. Η επαναβίωση του απώτατου παρελθόντος, που είναι δυνατόν να προκληθεί, είναι αποτέλεσμα της επανενεργοποίησης λανθάνουσας μνήμης της ύλης, από την οποία προήλθαν όλοι οι πρόγονοι της ζωολογικής κλίμακας, ακόμα και ιχνών μνήμης εμπειριών των αρχικών φάσεων της δημιουργίας» λέει στους διαλόγους με τον γιο του Ζέφυρο, παραπέμποντας εν μέρει στα αρχέτυπα του Γιουνγκ και στις ψυχεδελικές περί συνείδησης και αυτοσυνείδησης έρευνες του Τζον Λίλι με τις περίφημες δεξαμενές αισθητηριακής απομόνωσης, τα πειράματα του οποίου ενέπνευσαν και την ταινία επιστημονικής φαντασίας του Κεν Ράσελ «Ανεξέλεγκτες καταστάσεις», με πρωταγωνιστή τον Γουίλιαμ Χαρτ (1980). «Η προσπάθεια αποφυγής επανενεργοποίησης του πρωτόγονου δέους οδηγεί σε εμφάνιση ψυχωσικών συμπτωμάτων και φαινομένων. Σε τελική ανάλυση, κάθε ψυχική διαταραχή δεν είναι παρά μια άμυνα ενάντια στον φόβο» υπογραμμίζει ο Καυκαλίδης, ο οποίος ήταν, επιπλέον, πεπεισμένος ότι κάθε σεξουαλική δραστηριότητα συμβολίζει ασυνείδητα την επιστροφή στη μήτρα. 

Τον απασχόλησαν άραγε και οι θεραπευτικές ιδιότητες της κάνναβης, οι οποίες τόσο συζητούνται σήμερα; Τόσο ο Ζέφυρος όσο και ο γνωστότερος εγχώριος υπέρμαχός της, ο γιατρός Γιώργης Οικονομόπουλος, μαθητής του Καυκαλίδη, συμφωνούν ότι, παρότι θα μπορούσε και η κάνναβη να ανακαλέσει υπό προϋποθέσεις τέτοιες μνήμες, δεν ενδιέφερε ιδιαίτερα τον Dr K, καθώς είχε πειραματιστεί με πολύ ισχυρότερα ψυχοδηλωτικά, με κανονικές «ατομικές βόμβες», όπως αποκαλούσε το LSD ο Τίμοθι Λίρι: «Βρήκαμε την ατομική βόμβα που θα μας καταστρέψει, βρήκαμε όμως και την ατομική βόμβα του πνεύματος, η οποία μπορεί να μας σώσει» έγραφε τότε ενθουσιωδώς στο «Psychedelic Politics». «Ο άνθρωπος ήταν καταπληκτικός, αλλά υπερβολικός. Ο Χάξλεϊ του έλεγε ότι “θα καταστρέψεις την ιστορία με το LSD έτσι όπως κάνεις”, ο Χόφμαν πάλι τον προειδοποιούσε “ότι θα καταλήξουμε να έχουν όλοι το acid, εκτός από αυτούς που πρέπει να το έχουν!”. Ο Χάξλεϊ, ξέρετε, ζήτησε από φίλο του ψυχίατρο, όταν πλησίαζε το τέλος του, να του κάνει ένεση με LSD. Πέθανε μάλιστα την ίδια μέρα που δολοφονήθηκε ο Τζον Κένεντι (22/11/1963). Το τι αισθάνθηκε μεταβαίνοντας στο υπερπέραν, βεβαίως, δεν το γνωρίζουμε, αλλά στο βιβλίο του “The three last moments”, που μου χάρισε η γυναίκα του, Λόρα, υπάρχουν τα γράμματά του από τις τελευταίες του στιγμές» λέει ο Ζέφυρος.

Το 1980 κυκλοφορεί στα ελληνικά η πρώτη έκδοση του βιβλίου του «Η γνώση της μήτρας – Η αυτοψυχογνωσία με ψυχοδηλωτικά φάρμακα» (εκδ. Ολκός), που κυκλοφόρησε επίσης σε Βρετανία, ΗΠΑ και Ρωσία, και το 1987 η «Δύναμη της μήτρας και η υποκειμενική αλήθεια» (εκδ. Ελεύθερος Τύπος), το δεύτερο μεγάλο έργο του, που κυκλοφόρησε λίγο μετά τον θάνατό του σε ηλικία εβδομήντα ετών (19/9/1987) στο οικογενειακό κτήμα στην Κέρκυρα όπου είχε αποσυρθεί. Η «Γνώση της μήτρας» επανακυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις CaptainBook.gr.  

Το να βλέπεις μπροστά είναι χάρισμα αλλά έχει και κόστος :  «Ο πατέρας μου ήταν ένας πολύ ιδιαίτερος άνθρωπος, ειδικά στον τρόπο που άκουγε τον άλλον. Πραγματικά εννοώ, με προσοχή και προσήλωση. Άλλωστε, οι συγκεκριμένες συνεδρίες κρατούσαν πολλές ώρες και έπρεπε να έχεις τη στόφα του ανθρώπου που ξέρει να ακούει πολύ και να κατανοεί σε βάθος», συνεχίζει. Κύριο κίνητρό του ήταν η γνώση και η προσφορά στον συνάνθρωπο. Τις περισσότερες ψυχεδελικές συνεδρίες τις έκανε σχεδόν δωρεάν, όπως και το όλο ερευνητικό του έργο, υπήρξε δε και ως άνθρωπος ανοιχτός, ευχάριστος και με πολλά ενδιαφέροντα, Δεν ήταν μόνο η φιλοσοφία, η ιατρική, η ψυχανάλυση και το πιάνο, που είχε μάλιστα σπουδάσει στο ίδιο ωδείο με τη μετέπειτα καλή του φίλη Τζίνα Μπαχάουερ αλλά και ο αθλητισμός. Έπαιζε πολύ καλό τένις, αγαπούσε το ποδόσφαιρο και το μπάσκετ, πηγαίναμε και γήπεδο όταν μπορούσε - ήταν βεβαίως ΑΕΚτζής λόγω καταγωγής! Από την άλλη, βέβαια, είχε δεχτεί μεγάλη πολεμική από το ακαδημαϊκό κατεστημένο καθώς καταγινόταν με μια έρευνα “παράδοξη”, συκοφαντημένη και ως εκ τούτου πολύ μοναχική – χρειαζόταν μεγάλη ψυχική δύναμη για να αντέχει να συνεχίζει. Του έλεγαν ότι δίνει βάση σε ψευδαισθήσεις που δημιουργούνται υπό την επήρεια ουσιών, εκείνος πάλι επέμενε ότι εκείνο που φαντάζει ψευδαίσθηση σε έναν τρίτο είναι αυταίσθηση εντελώς αληθινή γι’ αυτόν που τη βιώνει και ότι τις πραγματικές ψευδαισθήσεις, όταν υπάρχουν, εύκολα τις εντοπίζουν. Συνταξιούχος πλέον, ο Ζέφυρος Καυκαλίδης μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ Κέρκυρας και Πάτμου. Στο νησί της Αποκάλυψης ζει σήμερα και ο αδελφός του Κωνσταντίνος ο οποίος, ύστερα από μια πολύχρονη καριέρα στην Πολιτική Αεροπορία, σπούδασε γιατρός και προσανατολίστηκε στην ομοιοπαθητική. Ο Ζέφυρος έχει δύο μεγάλους, πλέον, γιους, στην ανατροφή των οποίων ακολούθησε τη σοφή, όπως διαπίστωσε, παιδαγωγική συμβουλή του πατέρα του: «Όταν αποκτήσεις παιδιά, πάντα, όταν θέλουν να σου μιλήσουν, θα σταματάς ό,τι κάνεις για να τα ακούσεις, να τα κατανοήσεις. Διαφορετικά όταν γίνουν έφηβοι δεν θα έρχονται πια να μιλήσουν με σένα, θα πηγαίνουν αλλού». 

Ο Αθανάσιος Καυκαλίδης γνώριζε καλά πόσο μπροστά ήταν. «Σε πενήντα χρόνια από τώρα», έλεγε στις αρχές της δεκαετίας του ’70, «όλοι θα μιλάνε για τις θεραπευτικές εφαρμογές των ψυχεδελικών και σε ογδόντα χρόνια θα χρησιμοποιούνται νόμιμα και ευρέως». Όπερ και εγένετο: στη Βρετανία ο Ντέιβιντ Νατ του Imperial College ερευνά από το 2015 τις επιδράσεις του LSD και της ψιλοκυβίνης στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης, της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής (OCD) και της νόσου Αλτσχάιμερ. Μελέτη του Ρόμπιν Κάρχαρτ-Χάρις, επικεφαλής του Κέντρου Ψυχεδελικής Έρευνας στο Imperial College έδειξε ότι η χορήγηση ψιλοκυβίνης σε καταθλιπτικούς είχε διπλάσια αποτελεσματικότητα από τα συμβατικά φάρμακα. Για την κατάθλιψη, που θεωρείται πλέον «ψυχική πανδημία», καθώς αφορά πάνω από τριακόσια εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, πολύ ενθαρρυντικά ήταν και τα αποτελέσματα δοκιμών με μεσκαλίνη και MDMA (έκσταση). «Υπάρχει μια γνωσιακή αποκαλυπτική διάσταση στη θεραπεία, κατά την οποία οι ασθενείς αναφέρουν πως αντιλαμβάνονται καλύτερα την αιτία της κατάθλιψής τους» έλεγε, προειδοποιώντας πάντως ότι η λήψη ψιλοκυβίνης χωρίς ιατρική επίβλεψη μπορεί να αποβεί επικίνδυνη. Αυτό, βέβαια, είναι κάτι που ισχύει για όλα τα ψυχεδελικά, όπως άλλωστε και για πολλά συμβατικά φάρμακα.  «Οι ψυχεδελικές ουσίες είναι τόσο σημαντικές για τη μελέτη του μυαλού όσο βασικό είναι το μικροσκόπιο για τη βιολογία και το τηλεσκόπιο για την αστρονομία» δήλωνε ο πρωτοπόρος της έρευνας στα ψυχεδελικά και μέντορας του Καυκαλίδη, Στάνισλαβ Γκροβ. 

Οι «Πύλες της ενόρασης» ξανανοίγουν :  Σήμερα, μισό αιώνα μετά την απαγόρευση, η έρευνα στα ψυχεδελικά γνωρίζει μια παγκόσμια αναγέννηση και η «Πολιτική της έκστασης» βρίσκει νέα πεδία εφαρμογών. «Τα περισσότερα ψυχοφάρμακα που χρησιμοποιούνται σήμερα ανακουφίζουν απλώς τα συμπτώματα και πρέπει να λαμβάνονται καθημερινά. Η ψυχεδελική ψυχοθεραπεία είναι μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα βαθύτερα αίτια του προβλήματος με χορήγηση σχετικά λίγων δόσεων» λέει ο Ρικ Ντόμπλιν, ιδρυτής του Multidisciplinary Association for Psychedelic Studies (MAPS). Ο ίδιος ασχολήθηκε κατεξοχήν με το MDMA, το οποίο, χορηγούμενο θεραπευτικά στη διάρκεια συνεδριών, μπορεί να επουλώσει τραυματικές ψυχικές εμπειρίες αλλά και τη συναισθηματική ψυχρότητα. Ο MAPS, που εδρεύει στην Καλιφόρνια από το 1986, κατάφερε, τριάντα χρόνια μετά, το 2016, να λάβει έγκριση από τον Αμερικανικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) για το MDMA και ακολούθως από τον αντίστοιχο ευρωπαϊκό οργανισμό, ΕΜΑ. Η Ελβετία, «πατρίδα» του LSD, υπήρξε κι εδώ πρωτοπόρος, επιτρέποντας ήδη από τη δεκαετία του ’80 σε εξειδικευμένους ψυχίατρους να χορηγούν LSD και MDMA σε θεραπευτικές συνεδρίες.

Εκτός από τις ΗΠΑ, κλινικές μελέτες για το MDMA διεξάγονται σήμερα στον Καναδά και στο Ισραήλ. Στη Βρετανία αντίστοιχα, η Small Pharma ξεκίνησε έρευνες για την καταπολέμηση της κατάθλιψης και άλλων ψυχικών δυσλειτουργιών με DMT (διμεθυλοτριπταμίνη), ουσία που ανήκει στα λεγόμενα ενθεογενή και την οποία ο  Τέρενς ΜακΚένα χαρακτήριζε «το ισχυρότερο ψυχοδηλωτικό στην ιστορία της ανθρωπότητας». Επιπλέον, έχει το πλεονέκτημα η επίδρασή του να διαρκεί μόλις 20’, μετά το πέρας της οποίας ο χρήστης νιώθει απόλυτα φυσιολογικά. Αξιοσημείωτο είναι ότι η διμεθυλοτριπταμίνη υπάρχει ως μόριο σε πολλά ζώα και φυτά, ανάμεσά τους η αγιαχουάσκα, που οι ιθαγενείς της Λατινικής Αμερικής χρησιμοποιούν σε παραδοσιακές θρησκευτικές τελετές – οι ψυχεδελικές συνεδρίες με αγιαχουάσκα, DMT ή τσάνγκα είναι πλέον μόδα σε Αμερική και Ευρώπη και δεν χρειάζεται πια να τραβηχτεί κανείς στο Μεξικό ή στην Αμαζονία. Γίνονται και κατ’ οίκον, με την καθοδήγηση σαμάνων που προσκαλούνται επί τούτου, ή έμπειρων χρηστών, οι δε συμμετέχοντες σε αυτές τις χαρακτηρίζουν ψυχοθεραπευτικές.   

Οι ερευνητικές δραστηριότητες του MAPS συμπεριλαμβάνουν το LSD και ψιλοκυβίνη (αγχώδεις διαταραχές, κεφαλαλγίες, κατάθλιψη, εξαρτήσεις), ιμπογκαΐνη και αγιαχουάσκα (εθισμοί, μετατραυματικό στρες-PTSD), όπως επίσης τις πολλές και αναγνωρισμένες πλέον εφαρμογές της ιατρικής κάνναβης. Ο οργανισμός αυτός στοχεύει στη δημιουργία ενός δικτύου εξειδικευμένων κλινικών, διοργανώνει συνέδρια ιατρικής εκπαίδευσης, χορηγεί και παρουσιάζει διαλέξεις και σεμινάρια, παρέχει υπηρεσίες μείωσης βλαβών σε μουσικά φεστιβάλ, εκδίδει περιοδικό και βιβλία που ασχολούνται με την επιστήμη, την ιστορία και τον πολιτισμό της ψυχεδελικής έρευνας και θεραπείας.

Το 1964 ο συγγραφέας Κεν Κέισι, μαζί με τον Νιλ Κάσιντι και τους άλλους Merry Pranksters, ταξίδεψαν τριπαρισμένοι κατά μήκος των ΗΠΑ με ένα σχολικό λεωφορείο, προσφέροντας δωρεάν LSD σε πάρτι, σε ένα επικό acid road trip που έγινε βιβλίο (από τον Τομ Γουλφ) και ντοκιμαντέρ («Magic Trip»,  

Τις πεποιθήσεις του Ντόμπλιν και του MAPS φαίνεται να δικαιώνουν οι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές, όπως χαρακτηρίστηκαν, έρευνες δύο μεγάλων αμερικανικών πανεπιστημίων, του John Hopkins και του New York University πάνω στα ψυχότροπα. Οι ασθενείς αναφέρουν αισθητά βελτιωμένη ψυχολογία, πνευματική διαύγεια και συναισθηματική αφύπνιση. Το φαρμακευτικό MDMA αναμένεται να εγκριθεί από τον FDA μέσα στο 2023, με τη φαρμακευτική ψιλοκυβίνη να ακολουθεί. Εκατομμύρια δολάρια επενδύονται από ιδρύματα και ιδιώτες στις έρευνες για θεραπευτικά και ταυτόχρονα ασφαλή ψυχεδελικά «ταξίδια» ‒ 44 εκ. δολάρια έλαβε την τελευταία διετία μόνο ο MAPS. Ανάλογες έρευνες  χρηματοδοτούνται στο Μπέρκλεϊ, το Γέιλ, το νοσοκομείο Mount Sinai και σε νεοσύστατες εταιρείες, όπως η Field Trip Health και η Compass Pathways. Οι «άνεμοι της αλλαγής» σε απαγορεύσεις και προκαταλήψεις δεκαετιών είναι παραπάνω από αισθητοί, μένει να προσαρμοστεί σε αυτούς και η νομοθεσία, που παραμένει προσηλωμένη στον χρεοκοπημένο «πόλεμο κατά των ναρκωτικών». Η Πολιτεία του Όρεγκον μετά τη φαρμακευτική αλλά και την ψυχαγωγική κάνναβη νομιμοποίησε και τη φαρμακευτική ψιλοκυβίνη, ενώ Καλιφόρνια, Ουάσινγκτον και Κολοράντο την αποποινικοποίησαν. «Είναι καιρός να ξαναπιάσουμε το νήμα αποκεί που το αφήσαμε» δήλωνε εμφατικά στο New York Times magazine ο Γουίλιαμ Ρίτσαρντς, από τους πρωτοπόρους στο πεδίο μαζί με τον Τίμοθι Λίρι, που στα ογδόντα του συνεχίζει το ερευνητικό του έργο στο Πανεπιστήμιο John Hopkins.

«Τα ψυχεδελικά πλέον χρησιμοποιούνται και στις νευροεπιστήμες ως εργαλεία για τη μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου και του μυστηρίου της ανθρώπινης συνείδησης. Μελετάται η σχέση των μυστικιστικών εμπειριών που προκαλούν με τον διαλογισμό και την ενσυνειδητότητα» λέει ο Ζέφυρος προς το τέλος της κουβέντας μας. «Ο Ελληνοαμερικανός Αριστείδης Πατρινός, εξπέρ στη Συνθετική Βιολογία, που δούλεψε και στην αποκρυπτογράφηση του DNA, υπήρξε συμμαθητής μου. Αυτός, λοιπόν, μου έλεγε πως ήταν πεπεισμένος ότι κάποτε θα αποδείξουμε πως στο DNA είναι χαραγμένες μνήμες περιστατικών τα οποία μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά».

Η ελληνική θεραπευτική εμπειρία στα ψυχότροπα: Τι γίνεται σήμερα στο πεδίο αυτό στη χώρα μας; «Οι έρευνες στα ψυχότροπα έχουν δώσει πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα, όμως δυστυχώς στην Ελλάδα η εμπειρία μας με αυτά είναι πολύ περιορισμένη» λέει ο Γιώργης Οικονομόπουλος. «Ο μόνος που εργάστηκε συστηματικά με αυτά, ιδιαίτερα με το LSD, ήταν ο αείμνηστος Αθανάσιος Καυκαλίδης, του οποίου είχα την τιμή να είμαι μαθητής. Προσφέρθηκα να κάνω μια σειρά συνεδριών υπό την εποπτεία του, στην πρώτη έλαβα μάλιστα την τελευταία αμπούλα με καθαρό LSD-25 της Sandoz που είχε.

Οι συνεδρίες αυτές γίνονται με τη χορήγηση μικροδόσεων, κάπου 100 εκατομμυριοστά του γραμμαρίου τη φορά. Μεταφέρεσαι μεν έτσι σε μια άλλη κατάσταση, αλλά ταυτόχρονα διατηρείσαι απόλυτα συνειδητός. Μετά τη λήψη, μου λέει ο Θάνος “ωραία, και τώρα πέσε στο κρεβάτι και κουκουλώσου με την κουβέρτα”, ώστε δίχως καθόλου εξωτερικά ερεθίσματα να εισέλθω σταδιακά απερίσπαστος στον μη συνειδητό κόσμο, στο “εσώτερο διάστημα”. Βίωσα, που λες, ανεπανάληπτα πράγματα, μέχρι την ίδια τη στιγμή της γέννησής μου! Η μνήμη αναζωογονείται και περνάς σε άλλες περιοχές του ψυχισμού σου, αποκτάς ταυτόχρονα μια σφαιρικότερη αντίληψη των πραγμάτων. Το LSD, τα μαγικά μανιτάρια (ψιλοκυβίνη), η μεσκαλίνη αλλά και η φαρμακευτική κεταμίνη είναι διαστολείς συνείδησης, οπότε μπορούμε, με την παρακολούθηση κάποιου ειδικού, να ανακαλύψουμε την αιτία οποιασδήποτε ψυχικής διαταραχής μας απασχολεί.

Ο Καυκαλίδης, στη “Γνώση της μήτρας”, περιγράφει πώς τέτοιες εμπειρίες λύτρωσαν ασθενείς του από χρόνια συμπλέγματα που τους βασάνιζαν. Οι μέχρι τώρα γνωστές θεραπευτικές εφαρμογές τους αφορούν καταρχάς την ψυχική υγεία, φαίνεται όμως ότι κάποια έχουν και σωματικά οφέλη. Η αφρικανική ιμπόγκα π.χ. έχει εξαιρετική επίδραση στους εξαρτημένους από την ηρωίνη». 

 Ο  Οικονομόπουλος, ένας γενικότερα ενεργός πολίτης που έχει γράψει ιστορία στον χώρο, έχει μάλιστα δικαστεί και αθωωθεί επτά φορές(!) «για τον αγώνα του ενάντια στη νάρκωση», παλιότερα είχε χρησιμοποιήσει σε συνεδρίες ψυχεδελικές ουσίες όπως η κεταμίνη, που στη φαρμακευτική της δοσολογία έχει το προσόν να διαρκεί μόλις μία ώρα. «Η φαρμακευτική κεταμίνη δεν ταυτίζεται με τη special K., την ψυχαγωγική ας πούμε εκδοχή της, και χορηγείται πάντα ενέσιμη – υπόψη ότι όλα τα ψυχεδελικά χορηγούνται σε μικροδόσεις, ώστε και ο θεραπευόμενος να έχει συνείδηση όσων βιώνει και να μπορεί να απαντά σε ερωτήσεις του εποπτεύοντος θεραπευτή. Αναφέρομαι διεξοδικότερα στη συγκεκριμένη θεραπεία στο βιβλίο μου “Ψυχεδελικά ή Ψυχοδηλωτικά”. Ο ίδιος, πια, έχει προσανατολιστεί στη φαρμακευτική κάνναβη που είναι πολυφάρμακο και απολύτως νόμιμη πια. «Τα αποτελέσματα σε περιπτώσεις καρκινοπαθών και ασθενών με σκλήρυνση κατά πλάκας είναι εντυπωσιακά, όπως διαπιστώνω και προσωπικά τα τελευταία έξι χρόνια που δουλεύω με την κάνναβη. Αν μπει κανείς στην ιστοσελίδα Cancer and cannabinoids θα δει κι άλλα απίστευτα πράγματα, που είναι όμως αληθινά!».

Όλη τη δουλειά, υπογραμμίζει, την κάνει το ενδοκανναβινοειδές σύστημα, το οποίο υπάρχει σε κάθε ζωντανό ον. Στον άνθρωπο είναι απαραίτητο για την ανάπτυξη της ομοιόστασης που κρατά σε ισορροπία τον οργανισμό. Η κανναβιδιόλη (CBD) καταστρέφει ακριβώς τα ένζυμα που το απενεργοποιούν. «Οι θεραπείες είναι εξατομικευμένες, γιατί κάθε οργανισμός αντιδρά διαφορετικά και κάθε ασθενής βρίσκει σταδιακά το δικό του “παράθυρο”. Γενικώς ειπείν, ένα έλασσον ψυχεδελικό, όπως η κάνναβη, συνιστάται για μακροχρόνια θεραπευτική χρήση, τα μείζονα για πιο περιορισμένη. Το CBD αφενός λειτουργεί ευεργετικά, αφετέρου σε γαληνεύει... Χάρη σε αυτό έκοψα προ εξαετίας το κάπνισμα ύστερα από σαράντα χρόνια. Την πέμπτη μέρα κιόλας είχα ξεπεράσει τη χαρμάνα της νικοτίνης, μετά την εικοστή πια ένιωθα αναγεννημένος κυριολεκτικά. Δεν υποτροπίασα έκτοτε, συνεχίζω όμως να λαμβάνω CBD, ώστε να διατηρούμαι σε μόνιμη ανθοφορία, για να το πω ποιητικά» καταλήγει.  «Κλινικές μελέτες σε ΗΠΑ και Ευρώπη, κυρίως στην Αγγλία και τη Γερμανία, δείχνουν ότι ουσίες όπως το LSD, η ψιλοκυβίνη και το DMT είναι πολύ αποτελεσματικές στην αντιμετώπιση κυρίως της κατάθλιψης, του έντονου στρες και διαφόρων φοβιών. Ειδικά η ψιλοκυβίνη παραμένει στον οργανισμό επί μακρόν, με συνέπεια ο θεραπευόμενος δύσκολα να υποτροπιάζει» λέει η Χριστίνα Δάλλα, επίκουρη καθηγήτρια Ψυχοφαρμακολογίας στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ. «Επιφανείς ψυχοφαρμακολόγοι, όπως ο Ντέιβιντ Νατ, συστήνουν θερμά την ιατρική χρήση των ψυχεδελικών. Οι έρευνες έχουν προχωρήσει πολύ, είναι ελπιδοφόρες και είναι πολύ πιθανό να νομιμοποιηθούν υπό προϋποθέσεις. Η φαρμακευτική κεταμίνη, που είναι πλέον εγκεκριμένη και από τον ΕΟΦ, έχει σε μικρές ελεγχόμενες δόσεις αποδεδειγμένα ψυχοθεραπευτική δράση, χαρακτηρίζεται δε ως διασχιστικό φάρμακο: ο λήπτης αναισθητοποιείται μεν στον πόνο, αλλά παραμένει συνειδητός, έχει δε το πλεονέκτημα ότι δρα ταχέως και διαρκεί λίγο – τα συμβατικά αντικαταθλιπτικά χρειάζονται εβδομάδες για να δράσουν, η δε μακροχρόνια λήψη τους εγκυμονεί κινδύνους εθισμού» συμπληρώνει. 

LSD, ψιλοκυβίνη και κεταμίνη έχουν διαφορετικό μηχανισμό δράσης, θεωρούνται όμως ασφαλέστερα και αποτελεσματικότερα από τα υπάρχοντα αντικαταθλιπτικά εφόσον χορηγηθούν σωστά, συνεχίζει. «Γενικότερα, στη Φαρμακολογία πάντοτε ξαναδοκιμάζουμε κατά καιρούς ουσίες, τη δράση των οποίων είχαμε πιθανόν παραγνωρίσει στο παρελθόν. Έρευνες σε πειραματόζωα πάνω στη φαρμακευτική κάνναβη και την κεταμίνη πραγματοποιούνται σήμερα και στη χώρα μας στο ΕΚΠΑ, στα πανεπιστήμια Ιωαννίνων και Κρήτης και στο Αιγινήτειο, υπό τον καθηγητή Νίκο Στεφανή. Μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα πώς ανταποκρίνονται άντρες και γυναίκες σε τέτοιες θεραπείες, καθώς οι δεύτερες παρουσιάζουν διπλάσια ποσοστά κατάθλιψης. 

Η φαρμακευτική κάνναβη είναι επίσης εγκεκριμένη από τον ΕΟΦ και αναμένουμε  τα σχετικά σκευάσματα, τα κανονικά εννοώ, γιατί αυτά που κυκλοφορούν ευρέως στην αγορά δεν έχουν την απαιτούμενη δραστικότητα για ιατρική χρήση. Όλες αυτές τις ουσίες θα τις συνταγογραφούν ειδικοί της ψυχικής υγείας που θα διαθέτουν την απαραίτητη εκπαίδευση και, ναι, σε μια τέτοια προοπτική βεβαίως και είμαι θετική. Θα πρέπει όμως να αλλάξει και η νομοθεσία, ώστε να διευκολύνει τόσο την έρευνα όσο και τη συνταγογράφησή τους» θα πει.

Ο Κώστας Μακεδόνας δεν είναι πανεπιστημιακός, είναι όμως ο άνθρωπος που «εισήγαγε» στην Ελλάδα την ιμπογκαΐνη για τη θεραπεία της τοξικοεξάρτησης. Δουλεύει με αυτήν πάνω από μια δεκαετία τώρα στη βάση του, στην Πιερία, έχοντας πάνω από τετρακόσιες συνεδρίες με ωφελούμενους στο ενεργητικό του. Η ιμπογκαΐνη, ουσία με ενδιαφέρουσες ψυχεδελικές και φαρμακευτικές ιδιότητες, εξάγεται από την ιμπόγκα, έναν αυτοφυή θάμνο της υποσαχάριας Αφρικής.

Ο πρώτος που τη δοκίμασε στην απεξάρτηση από οπιούχα και άλλες ουσίες ήταν ο Αμερικανός ερευνητής Howard Lotsof τη δεκαετία του ’60, ενώ στην ψυχοθεραπεία αρχικά την εφάρμοσε ο Claudio Naranjo, συγγραφέας του βιβλίου «The healing journey». Ο Μακεδόνας, πολυτοξικομανής παλιότερα και έχοντας μια απογοητευτική εμπειρία με τη μεθαδόνη, την οποία λάμβανε όταν αποφάσισε να κόψει την ηρωίνη –«με αποδιοργάνωνε εντελώς, μου δημιουργούσε κατάθλιψη και τάσεις αυτοκτονίας, ίσως και επειδή δεν υπήρξα ποτέ κανονικό τζάνκι»‒, δοκίμασε μια συνεδρία με θεραπευτική ιμπογκαΐνη στην Αγγλία, όπου βρισκόταν τότε και έμεινε έκπληκτος: «Μέσα σε σαράντα οκτώ ώρες είχα καθαρίσει εντελώς!» διαβεβαιώνει. Πρόκειται, λέει, για ουσία οραματογόνο και όχι παραισθησιογόνο. «Σε βοηθάει καταρχάς να δεις κατάματα το στοιχειό μέσα σου και να το αντιμετωπίσεις στα ίσα. Ο “Guardian” έγραφε ότι μια ελεγχόμενη συνεδρία με ιμπογκαΐνη είναι τόσο αποτελεσματική, όσο δέκα χρόνια ψυχοθεραπείας!».

Δεν πρόκειται όμως για κάποιο “μαγικό χάπι”, απαιτείται ολόκληρη προετοιμασία, γενικές εξετάσεις, ιατρικές και ψυχολογικές, καθώς επίσης συνεργασία με εξειδικευμένο σύμβουλο απεξάρτησης. Επισημαίνει μάλιστα ότι είναι πολύ επικίνδυνο να τη λάβει κανείς εκτός θεραπευτικού πλαισίου. «Περνάει από μπροστά σου όλη η ζωή σου και δεν μπορείς να της κρυφτείς, οπότε πρέπει να είσαι κατάλληλα προετοιμασμένος». Το ποσοστό επιτυχίας με μία και μόνη συνεδρία που διαρκεί από δύο μέρες έως και μία εβδομάδα, ανάλογα με την περίπτωση –ενίοτε απαιτούνται μια-δυο ακόμα συνεδρίες‒, υπερβαίνει, καθώς υποστηρίζει, το 50%. Πολύ σημαντικό, όπως άλλωστε με κάθε αγωγή απεξάρτησης, είναι το μετά, η λεγόμενη θεραπεία αποκατάστασης, ώστε ο θεραπευόμενος να μην ξανακυλήσει. Να βρει δουλειά, ενδιαφέροντα, να χτίσει μια νέα ταυτότητα, να κοινωνικοποιηθεί κ.λπ. Ακόμα όμως κι αν υποτροπιάσει, προσθέτει, θα είναι πολύ πιο διαχειρίσιμη η κατάστασή του. 

 Προμηθεύεται την πρώτη ύλη από πιστοποιημένο εργαστήριο της Ν. Αφρικής και όχι, δεν έχει «ενοχλήσεις», εφόσον και η δραστηριότητά του είναι γνωστή και δεν υπάρχει νομικό καθεστώς στην Ελλάδα για τη συγκεκριμένη ουσία. Ενδιαφέρον για τη δουλειά του λέει πως έχει δείξει και το Πανεπιστήμιο του Ζάλτσμπουργκ. «Η ιμπογκαΐνη μπορεί να ανοίξει τις πύλες της φυλακής, αλλά είναι στο χέρι σας να σταθείτε στα πόδια σας και να βγείτε έξω»  με το μότο  «Παράθυρο στην ελευθερία» 

O τόπος ερήμωσε, έγινε τοξικός - Ι. Ιωαννίδης

 «Η επιστήμη και η τέχνη συνήθως δεν επικοινωνούν, είναι κάπως σαν φυλές πρωτόγονων που, αποκομμένες και ακοινώνητες, κατοικούν το ίδιο νησί. Η αδιαφορία αυτή δεν είναι ένα ήπιο laissez faire αμοιβαίας αποδοχής, αλλά άγνοια ή και άρνηση της ύπαρξης του άλλου, γιατί τις χωρίζει μια αδιάβατη ζούγκλα. Για παράδειγμα, τα μέτρα που προτείνανε κάποιοι επιστήμονες στη διάρκεια της πανδημίας έδειξαν ότι δεν τους καίγεται καρφί αν η τέχνη (και η ζωή μαζί της) εξαλειφθεί πλήρως.»

Πρόσωπο των ημερών με πλατιά διεθνή απήχηση, σημείο αναφοράς αλλά και αντιδικίας, πλάι στο ιατρικό ερευνητικό του έργο ο ΙΩΑΝΝΗΣ Π. Α. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ έχει δημοσιεύσει από το 1989 έως σήμερα οχτώ λογοτεχνικά βιβλία. Με αφορμή το τελευταίο απ’ αυτά, μίλησε στο Νέο Πλανόδιον και τον Κώστα Κουτσουρέλη για τα μεγάλα θέματα της γραφής και της δράσης του: την ποίηση και την επιστήμη, την ανάπηρη ελευθερία του λόγου και την πάγια ανελευθερία της πολιτικής, τις κακοδαιμονίες του τόπου και την μεγάλη περιπέτεια της πανδημίας. 

Μια συνομιλία με τον Κώστα Κουτσουρέλη 

— Αποκαλείτε το τελευταίο σας βιβλίο, Λόγω Κρυμμένα Λογοκριμένα (Κέδρος, 2020), «Σχεδόν ημι-ιστόρημα». Από μια μεριά, μοιάζει με επιστολικό αυτοβιογράφημα, από μια άλλη ως συλλογή ντοκουμέντων: μια μακρά σειρά από e–mails, κάποια ημερολογημένα αλλά όχι και χρονολογημένα, κάποια γραμμένα «σε άγνωστο χρόνο», άλλα με περιεχόμενο δημοσιολογικό, άλλα ιδιωτικότερα, με σκέψεις και παρατηρήσεις ποικίλες. Κι όμως ξεκινάτε με την παρατήρηση πώς ότι γράφετε ίσως να μην έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα.

Η δήλωση αυτή στην αρχή του βιβλίου αποτελεί προειδοποίηση πως επίκειται διείσδυση σε επικίνδυνη περιοχή, κάτι σαν μια έκταση όπου πρόσφατα έγιναν πυρηνικές δοκιμές. Επίσης η δήλωση είναι επίτηδες διφορούμενη. Το βιβλίο εμφανώς πίνει νερό από την πραγματικότητα ‒ όχι απλώς με το ποτήρι από τη βρύση του νεροχύτη, αλλά με τη μάνικα από πυροσβεστικό κρουνό με ανοιχτή πλήρως τη στρόφιγγα. Κι όμως, ταυτόχρονα, θέλω να ξορκίσω την πραγματικότητα, ειδικά την τοξική, ιταμή, ανέντιμη πραγματικότητα. Θέλω να την εξ-οντώσω, τω όντι, την πραγματικότητα. Σε πολλά σημεία το βιβλίο καταλήγει σε σύγκρουση: ή εγώ ή η πραγματικότητα. Καταλαβαίνετε βέβαια ότι είμαι (εκ των πραγμάτων) πουλημένος διαιτητής σε αυτό το ντέρμπυ.

— Ανεξαρτήτως του πώς το χαρακτηρίζετε, βλέπετε συνάφεια στο βιβλίο σας με άλλα συγγραφικά πειράματα στο μεταίχμιο fiction/non fiction; Ο νους μου θα πήγαινε λ.χ. στα Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60 του Θανάση Βαλτινού.

Εκτιμώ πολύ τη γραφή του Θανάση Βαλτινού και όντως τα Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60 έχουν αρκετή συγγένεια σαν είδος, καθώς επίσης χρησιμοποιούν αποκόμματα εφημερίδων, αγγελίες και επιστολές, και έχουν αντίστοιχα μια αταυτοποίητη σχέση με την πραγματικότητα. Μάλιστα πολλά από όσα θίγει ο Βαλτινός τοποθετώντας τα μισόν αιώνα πίσω (αν και πιο πρόσφατα σε λογοτεχνικό χρόνο) εξακολουθούν να σαπίζουν και στα Λόγω Κρυμμένα Λογοκριμένα. Όμως πρέπει να ομολογήσω ότι η μεγαλύτερη οφειλή μου ανάγεται στη δομή της κλασικής μονολογικής επιστολικής νουβέλας, όπως ο Βέρθερος του Γκαίτε. Φαίνεται αυτό επίσης στην ιστορία με τη μυστηριακή κοπέλα στη χειμωνιάτικη Σικελία όπου περιφέρεται (όπως και αλλού στο βιβλίο) και απωθείται το φάντασμα του Γκαίτε. Αλλά και στην επιστολική δομή του Υπερίωνα του Χαίλντερλιν ‒ εξάλλου το άλλο όνομα αυτού του έργου είναι Ο Ερημίτης στην Ελλάδα.  Υπάρχουν μάλιστα και έντονα στοιχεία από την ιδεολογική συνταγή του Υπερίωνα: το θέμα του ανιδιοτελούς επαναστάτη που ποθεί να ξανακερδίσει τη χώρα του αλλά τα χάνει όλα, μέχρι και η Διοτίμα του πεθαίνει. Και φυσικά η Διοτίμα κατάγεται από το πλατωνικό Συμπόσιο που επίσης διέπει τα Λόγω Κρυμμένα Λογοκριμένα με παραστάτες δυο ερημίτες, τον Ιωάννη της Κλίμακας και τον Κίρκεγκωρ του υβριδικού Είτε/Είτε (Enten/Eller). Τα Λόγω Κρυμμένα Λογοκριμένα οφείλουν πολλά σε πολλούς, ειδικά σε ακατάτακτους συγγραφείς και σε ακατάτακτα έργα, επομένως λογικό είναι να μην κατατάσσεται εύκολα. Ημιαστειευόμενος, θα πρέπει βέβαια να παραδεχτώ ότι επιστολικές νουβέλες είναι και ο Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλλεϋ και ο Δράκουλας του Μπραμ Στόκερ ‒ ελπίζω να μην έφτιαξα τέρας.

— Αν κρίνω τόσο από τον τίτλο όσο και από το εμφαντικό σημείωμα του οπισθόφυλλου, με το βιβλίο αυτό αποσκοπείτε κυρίως στην ανάδειξη της ΑΛΗΘΕΙΑΣ, έτσι κεφαλαιογράμματης μάλιστα. Είναι η αλήθεια ο κοινός τόπος όπου συναντώνται επιστήμη και τέχνη; Πιστεύετε σ’ ό,τι αποκαλούν κάποιοι «ηθική αποστολή της λογοτεχνίας»;   

Η επιστήμη και η τέχνη συνήθως δεν επικοινωνούν, είναι κάπως σαν φυλές πρωτόγονων που, αποκομμένες και ακοινώνητες, κατοικούν το ίδιο νησί. Η αδιαφορία αυτή δεν είναι ένα ήπιο laissez faire αμοιβαίας αποδοχής, αλλά άγνοια ή και άρνηση της ύπαρξης του άλλου, γιατί τις χωρίζει μια αδιάβατη ζούγκλα. Για παράδειγμα, τα μέτρα που προτείνανε κάποιοι επιστήμονες στη διάρκεια της πανδημίας έδειξαν ότι δεν τους καίγεται καρφί αν η τέχνη (και η ζωή μαζί της) εξαλειφθεί πλήρως. Η λοιμωξιολογία να ’ναι καλά, κι ας ψοφήσουν χίλια άλλα. Επειδή πιστεύω ότι οι επιστήμονες είναι καλοί καγαθοί άνθρωποι, δεν θέλω να πιστέψω ότι συνειδητά προτείνανε αυτή τη γενοκτονία. Μάλλον απλώς αγνοούσανε μέσα στην επιστημονική τους φυλή ότι, αδελφέ, υπάρχει κι άλλη ζωή παραπέρα. Καθώς προσπαθώ να κινηθώ και στις δυο φυλές, ψάχνω να βρω κάτι που να αντιλαμβάνονται και οι μεν και οι δε. Ίσως αυτό είναι όντως η Αλήθεια, με την έννοια του αντίθετου της Λήθης. Η Μνημοσύνη ήταν η μητέρα των εννιά Μουσών και ταυτόχρονα λατρευότανε μαζί με τον Ασκληπιό, τον θεό της ιατρικής, γιατί χωρίς αυτήν οι προσκυνητές των ασκληπιείων δεν θα θυμόντουσαν τα όνειρα που θα τους γιάτρευαν. Λυπάμαι βέβαια που η ιατρική και η επιστήμη, παρά την αξιολογότατη πρόοδο, πιστεύει ακόμα συχνά σε μοντέλα και θεωρίες που δεν είναι και πολύ καλύτερα από όνειρα. Όσο για την «ηθική αποστολή της λογοτεχνίας», δεν είναι ένας όρος που θα με συγκινούσε. Αλλά πάλι τι μπορεί να περιμένει κάποιος από ένα βιβλίο που επικαλείται από το προοίμιο κιόλας το πλατωνικό πέλαγος του καλού;

— Πλάι στο επιστημονικό σας έργο, από το 1989 έχετε δημοσιεύσει οχτώ λογοτεχνικά βιβλία. Ενδιαφέρον: μεταξύ των πρώτων τριών, που είναι δυσεύρετα αφού βγήκαν εκτός εμπορίου, και των πέντε τελευταίων μεσολαβεί πάνω από μια εικοσαετία. Ποιο ήταν το αίτιο αυτής της, εκδοτικής, αν μη τι άλλο, σιωπής; Η περιθωριοποίηση της ποίησης όπως υπαινιχθήκατε στην ομιλία σας στο Τμήμα Φιλολογίας του  Πανεπιστημίου Αθηνών που περιλαμβάνεται στο βιβλίο; 

Δεν σταμάτησα ποτέ να γράφω. Απλώς δεν είχα περισσευούμενη ψυχή να παλέψω για να διαχειριστώ (και) τη φήμη ποιητή. Η φήμη ποιητή στην Ελλάδα απαιτεί κοπιώδεις δημόσιες σχέσεις και βαθμολογούμαι με «0» (ολογράφως: μηδέν) σε δημόσιες σχέσεις, ίσως και με αρνητική βαθμολογία ενίοτε. Έπειτα, ένα καλό ποίημα ή όποιο λογοτεχνικό έργο θα πρέπει να αντέχει και είκοσι και περισσότερα χρόνια, όχι; Έκανα το πείραμα.

— Στο βιογραφικό σας πέφτει κανείς πάνω στην ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι πέρα από τις άλλες ερευνητικές και πανεπιστημιακές ασχολίες, διδάσκετε σύγχρονη ελληνική ποίηση στο Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Στάνφορντ. Θέλετε να μας πείτε κάτι γι’ αυτό, σε ποιους ποιητές λ.χ. επικεντρώνεστε; Ποια είναι, ή αλλιώς: ποια θα μπορούσε να είναι η τύχη της ελληνικής ποίησης στο εξωτερικό σε μια εποχή που η ελληνομάθεια και οι νεοελληνικές σπουδές διεθνώς φθίνουν;  

Έχω ανεβάσει το πρόγραμμα (syllabus) του μαθήματος στην λογοτεχνική μου ιστοσελίδα, οπότε μπορεί να δει κάποιος τις προτιμήσεις μου εκεί (https://sites.google.com/view/johnpaioannidis). Το όλο εγχείρημα το διέπουν οι έννοιες του κοσμοπολιτισμού και του εσωστρεφούς. Πολλοί ποιητές που καλύπτω έχουν ζήσει και συχνά δημιουργήσει εκτός του γεωγραφικού χώρου που μετρά με βιά το ελληνικό Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη (πολλοί μάλιστα είχαν κάκιστες σχέσεις με τους προδρόμους αυτού του αθλητικότατου Υπουργείου). Επίσης όλοι ήταν πολύ ανοιχτά μυαλά, αλλά ταυτόχρονα είχαν μια σκοτεινή, εσωστρεφή πλευρά, αυτή τη δαχτυλιά που αφήνει πάνω σου το αγγελικό και μαύρο φως του Σεφέρη. Η ελληνική ποίηση και η ελληνομάθεια στο εξωτερικό είναι δυστυχώς είδη υπό εξαφάνιση. Όμως με συγκινεί ότι υπάρχουν κάθε χρόνο φοιτητές που παίρνουν το μάθημα, αρκετοί από αυτούς μάλιστα προέρχονται από αντικείμενα τεχνοκρατικά. Δεν υπάρχει πλέον περίπτωση να κερδίσουμε τη μάχη των μεγάλων αριθμών. Δεν πειράζει. Το θέμα είναι αν θα κερδίσουμε τη μάχη του ενός, τη μάχη της ψυχής. Νιώθω μια άγρια χαρά να διαβάζω το «Ἐν Mεγάλῃ Ἑλληνικῇ Ἀποικίᾳ, 200 π.Χ.», τον «Τελευταίο Σταθμό», το «Φωτόδεντρο», τις «Στροφές Στροφάλων», τα «Χειρόγραφα του Φθινοπώρου», τη «Λησμονημένη», τις «Ευρέσεις από Κυανό Κοβάλτιο», το «Αργά, Πολύ Αργά Μέσα Στη Νύχτα», ή τα «Τρία Κλικ Αριστερά», μέσα στην καρδιά της Κοιλάδας του Πυριτίου. Νιώθω μια ικανοποίηση να στρέφω με αυθάδεια αυτά τα μοναχικά υπερόπλα ενάντια στα τεράστια σύννεφα terabytes δεδομένων της Facebook και της Google.

— Η πολιτική πλευρά στο βιβλίο σας δεσπόζει. Ιδίως η αντιπαράθεση με αυτό που είναι η σημερινή Ελλάδα, διακόσια χρόνια από την Επανάσταση. Συγκρατώ μια παρατήρηση γραμμένη μετά την καταστροφή στο Μάτι, που ισχύει ωστόσο για όλες τις περιπέτειες που περάσαμε ή περνάμε συλλογικά τα τελευταία χρόνια, από τη χρεοκοπία ώς την πανδημία: «Κρίση, ποια κρίση; Δεν πρόκειται για κρίση. Πρόκειται για μια νέα ισορροπία, χαμηλότερη, χθαμαλή, αλλά σταθερή, ακλόνητη. Η χώρα είναι πιο σταθερή από ποτέ, είναι όλα ελεγμένα και ελεγχόμενα. Η τέλεια σταθερότητα: με δυσκαμψία που μόνο σκασμένο και καμένο πτώμα επιδεικνύει.» Και τα τυμπανιαία πτώματα βέβαια δεν ανανήφουν. Οπότε;  

Όπως είπα και στην αρχή, το βιβλίο κινείται σε μια επικράτεια όπου έχουν γίνει δυστυχώς αλόγιστες πυρηνικές δοκιμές. Δυστυχώς η πολιτική, ειδικά στην υπερανθεκτική κομματικοποιημένη της μορφή, έχει κάνει ανυπολόγιστο κακό, ο τόπος ερήμωσε πλέον, έγινε τοξικός, όποιος δεν το βλέπει πρέπει να είναι θεότυφλος. Μόνη λύση, να την αφήσουμε πίσω, να μιλήσουμε για κάτι άλλο, να υπάρξει ζωή μετά και πέρα από την πολιτική. Ζωή.

— Το βιβλίο σας είναι γεμάτο με δηκτικές παρατηρήσεις για πρόσωπα και πράγματα της δημόσιας σφαίρας. Από την «ανοιχτή επιστολή» που απευθύνετε στον άρτι εκλεγέντα τότε πρωθυπουργό, αντιγράφω δίκην παραδείγματος δυο ερωτήματά σας για πρόσωπα που δεν έχουν πάψει έκτοτε να απασχολούν την επικαιρότητα: «Την πολύπαθη από νεποτισμό και κομματοκρατία παιδεία θα διασώσει μια κόρη από μεγάλο τζάκι και μια εκπρόσωπος Τύπου του Κόμματος; Τον εν πολλαίς επιτροπαίς περιπεσόντα πολιτισμό θα διασώσει πολυεπιτροπεύουσα αρχαιολόγος του αρχαίου … [ακολουθεί κωδικό όνομα γνωστού και άλλοτε πανίσχυρου κόμματος];»  

Φαινόμενα των καιρών. Ασήμαντα φαινόμενα των καιρών. Συγκεκριμένα πρόσωπα δεν έχουν σημασία. Να ’ναι καλά όλοι. Οποιοσδήποτε μπορεί να οριστεί ως επιστάτης της παρακμής, δεν είναι και τίποτε σπουδαίο. Η παρακμή είναι συμπαγής και άχαρη. Κάτι σαν τσιμέντο ένα πράμα.

— Και σ’ αυτό το βιβλίο και σε άλλα δημοσιεύματά σας μιλάτε επίμονα και εκτενώς για τα δεινά που μαστίζουν το ελληνικό πανεπιστήμιο. Και για το παράδοξο οι Έλληνες επιστήμονες να υπεραντιπροσωπεύονται στις λίστες των διεθνώς κορυφαίων, αλλά η παρουσία τους στην ίδια τη χώρα τους, και στα ακαδημαϊκά της θέσμια, να σπανίζει.

Είναι μια μαζική έξοδος. Πρόσφατα κάναμε δημόσια διαθέσιμο έναν κατάλογο 63951 Ελλήνων επιστημόνων με τουλάχιστον πέντε πλήρεις δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά (https://data.mendeley.com/datasets/zbyctscmbn/1). Υπάρχουν πολλοί άριστοι επιστήμονες στην Ελλάδα, αλλά είναι πιο εξόριστοι και από αυτούς που έχουν φύγει στο εξωτερικό. Είναι μια μορφή κοινωνικού αποκεφαλισμού. Η παρακμή στη χώρα αποκεφαλίζει και την επιστήμη, και την τέχνη, και ό,τι άλλο ζωντανό θα μπορούσε να την αμφισβητήσει.

— Είστε από τα πιο συζητημένα πρόσωπα της επικαιρότητας. Από τη μια πλευρά, είστε ένας από τους 10 πλέον παραπεμπόμενους επιστήμονες παγκοσμίως, θέση μοναδική και επίζηλη. Από την άλλη οι θέσεις σας για τον χειρισμό της πανδημίας, όπου αρνηθήκατε να συνταχθείτε με το mainstream των αντιλήψεων που επικράτησαν στη Ευρώπη και την Αμερική, σας έχουν δαιμονοποιήσει στα μάτια αρκετών, και ισχυρών, παραγόντων. (Χωρίς να λείπουν βεβαίως και οι φωνές που σας υπερασπίζονται.) Με ενδιαφέρει αυτό το ανθρώπινο και συναισθηματικό κοντράστ. Πώς το διαχειρίζεστε στην καθημερινότητά σας; 

Οι θέσεις μου στο ζήτημα της πανδημίας είναι mainstream όσον αφορά την επιστημονική βιβλιογραφία και το τι ισχυρίζεται η πλειοψηφία των σοβαρών, έμπειρων επιστημόνων. Δυστυχώς όμως σε πολλά μέσα ενημέρωσης και σε πολλούς ισχυρούς πολιτικούς κύκλους και θεσμούς επικρατεί μια παραληρηματική ανάγνωση και παραμόρφωση της επιστήμης. Πρόσφατα αναλύσαμε την επιρροή στην επιστημονική βιβλιογραφία για COVID-19 όλων των επιστημόνων που έχουν ασχοληθεί με αυτό τοθέμα. (https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2020.12.15.422900v2).

 Ανάμεσα στους δέκα ειδικούς επιστήμονες με την εντονότερη τηλεοπτική παρουσία στην Ελλάδα, κανένας δεν ανήκει στους 10.000 με τη μεγαλύτερη επιστημονική επιρροή στη βιβλιογραφία COVID-19 παγκοσμίως. Εξήντα τέσσερις Έλληνες επιστήμονες στην Ελλάδα (αφήνω έξω τους Έλληνες του εξωτερικού) έχουν μεγαλύτερη επιστημονική επιρροή στη βιβλιογραφία για COVID-19 από αυτούς τους δέκα τηλε-ειδικούς. Αντίστοιχα ισχύουν στις περισσότερες χώρες. Οι περισσότεροι σοβαροί επιστήμονες αυτολογοκρίνονται, γιατί αν πάνε να μιλήσουν ξέρουν ότι θα συσσωρεύσουν χλεύη από κύκλους που μπορεί να αγνοούν τη σοβαρή επιστήμη, αριστεύουν όμως στο μερεμέτι της δαιμονοποίησης. Μέσα από τις μηντιακές ραδιουργίες που μπορεί να συντονίσει, ακόμα και ένας μετριότατος υπεύθυνος τύπου ενός οποιουδήποτε μετριότατου πολιτικού έχει μεγαλύτερη δύναμη επικοινωνιακού πυρός από ότι δέκα νομπελίστες μαζί. Όλα είναι φαίνεσθαι. Οπότε, πετάει ο γάιδαρος ο επιστήμονας; Πετάει. Η ψυχολογική φθορά για όσους προσπαθούν να αντισταθούν είναι λυπηρή. Κανένας επιστήμονας δεν έχει προετοιμαστεί για μια τέτοια κατάσταση, η «Αντίσταση στην Ανωτάτη Ραδιουργία» δεν είναι αντικείμενο  που το διδάσκεσαι στα πανεπιστήμια ή στα μεταπτυχιακά. Αλλά αν δεν σταθείς στο ύψος των αξιών σου σαν ιατρός και σαν επιστήμονας τώρα, πότε θα το κάνεις;

— Ένας μεγάλος Γερμανός συγγραφέας, ο Μάρτιν Βάλζερ, μου είχε πει κάποτε πως όταν τόλμησε να υποστηρίξει την επανένωση των Γερμανιών τη δεκαετία του 1990, στάση που δεν ήταν διόλου δημοφιλής στη συντεχνία των συμπατριωτών του διανοουμένων εκείνη την εποχή, αποξενώθηκε από πολλούς ομοτέχνους του, παλαιοί φίλοι του έκοψαν την καλημέρα, τον χαρακτήρισαν «εθνικιστή» κ.ο.κ. Αναρωτιέμαι πόσο μεγάλο ήταν και είναι το τίμημα της διαφοροποίησης στη δική σας περίπτωση; Πόσο στοιχίζει να πηγαίνει κανείς κόντρα στο ρεύμα;

Στοιχίζει. Δεν θέλω να σκέφτομαι καν τον λογαριασμό. Σημασία έχει να κάνουμε αυτό που είναι σωστό, ανεξάρτητα από το τίμημα. Βλέπω ανθρώπους που ήξερα ως πράους και νουνεχείς να μετατρέπονται σε άγρια, φοβισμένα ζώα. Ο φόβος είναι καταλυτικό αίσθημα.  Ρίχνεις ένα γραμμάριο φόβου σε ένα λίτρο λογικής και μετατρέπεται σε ένα λίτρο φόβου. Πρέπει να γιατρέψουμε τους φίλους μας, τους συνανθρώπους μας, τους συμπολίτες μας. Έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα μεγάλο πρόβλημα με πολλαπλές συνέπειες. Χρειαζόμαστε ομοψυχία και αλληλοκατανόηση. Δεν είναι καιρός να κάνει κάποιος λογαριασμούς τι του χρωστάνε οι άλλοι, θα αλληλοσκοτωθούμε αν κάνουμε κάτι τέτοιο. Θεωρώ ότι χρωστώ σε όλους, να προσφέρω ό,τι καλύτερο μπορώ.

— Από την πείρα που έχετε αποκομίσει, πιστεύετε ότι υπάρχει ακόμη τόπος για τον ελεύθερο λόγο στη Δύση; Μήπως τα λογοκριμένα/κρυμμένα έργα είναι όχι απλώς το μέλλον, αλλά ήδη το παρόν μας; 

Η μάχη είναι σε εξέλιξη. Η λογοκρισία έχει γίνει παντοδύναμη και, το χειρότερο, οι απολογητές και οι αρχιδιαχειριστές της προέρχονται σπερματικά από την ελεύθερη σκέψη της Δύσης που τώρα κανιβαλίζει τον ίδιο της τον εαυτό. Η τεχνολογική υπεροπλία των λογοκριτών είναι αδιαμφισβήτητη. Η επιστήμη από μόνη της δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον Φρανκενστάϊν που γέννησε η ίδια. Χρειάζεται συντονισμένη επίθεση από επιστήμη, τέχνη και ζωή μαζί για να παλέψεις το τέρας. Αυτή η ΑΛΗΘΕΙΑ που λέγαμε. Αν τελικά ηττηθεί ο ελεύθερος λόγος, η Δύση (και η Ελλάδα) θα έχει σβήσει.

— Δεν θα μπορούσα σε αυτή τη συνομιλία μαζί σας να μη θίξω και το ζήτημα της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί από την πανδημία σήμερα, Απρίλιο του 2021. Σε ποιο σημείο νομίζετε ότι βρισκόμαστε; Είναι ο καθολικός εμβολιασμός η οριστική λύση; Και ποια θα είναι η επίγευση όλης αυτής της περιπέτειας; Η απαξίωση της επιστήμης, η κηδεμόνευση της πολιτικής, η γιγάντωση των μεγάλων συμφερόντων, η εργαλειοποίηση των ΜΜΕ, όπως προφητεύουν πολλοί. Ή η, μερική έστω, αφύπνιση, η συνειδητοποίηση των ορίων της φύσης και των ανθρώπινων κοινωνιών, όπως ευελπιστούν άλλοι; 

Η επίγευση αυτής της περιπέτειας είναι ίσως όλα αυτά που αναφέρατε. Το τι θα έχει το μεγαλύτερο μερίδιο τελικά εξαρτάται από εμάς – ακόμα τουλάχιστον, γιατί αν χαθεί η μάχη του ελεύθερου λόγου, δεν θα εξαρτάται πλέον από εμάς. Η πανδημία είναι μια σοβαρότατη απειλή για την υγεία, αλλά οι συνέπειες των λανθασμένων απαντήσεων σε αυτή μπορεί να είναι χειρότερη απειλή και για την υγεία και για πολλές άλλες διαστάσεις της ζωής μας. Κάθε χώρα είναι σε διαφορετική φάση. Η Ελλάδα έχει δυστυχώς χάσει πολύ έδαφος και έχει μολυνθεί ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τα εμβόλια ειδικά που αναφέρετε είναι τεράστιο κατάκτημα και μπορούν να βοηθήσουν πολύ να μειωθεί το αποτύπωμα της πανδημίας ειδικά με εμβολιασμό των ευάλωτων και των ηλικιωμένων ‒ είναι ακατανόητο, για παράδειγμα, ότι μόνο το 55% των ατόμων άνω των 80 έχει εμβολιαστεί μέχρι σήμερα. Δεν θεωρώ όμως ότι ο εμβολιασμός πρέπει να γίνει υποχρεωτικός και καθολικός.

— Βλέποντας τις έριδες στους κόλπους της, ειδικά για την επιστήμη και τις θεσμικές της εκφάνσεις, αναρωτιέμαι. Εσείς οι ειδικοί έχετε τη δυνατότητα να σχηματίσετε ιδία γνώμη. Εμείς οι μη ειδήμονες πόση εμπιστοσύνη μπορούμε να έχουμε σε σας; 

Ο επιστήμονας που επικοινωνεί με το ευρύτερο κοινό πρέπει να μεταφέρει τι ξέρουμε, τι δεν ξέρουμε, και κυρίως τι αβεβαιότητα έχουμε για ότι νομίζουμε ότι ξέρουμε. Η εμπιστοσύνη χτίζεται από διαφάνεια, εντιμότητα, παραδοχή της ατέλειας της επιστημονικής γνώσης, και από καθαρή εξομολόγηση των πιθανών συγκρουόμενων συμφερόντων και των μεροληψιών του κάθε επιστήμονα. Το γεγονός ότι δεν έχω δεχτεί ποτέ να χρηματοδοτηθώ προσωπικά από ιδιωτικούς κερδοσκοπικούς φορείς για την έρευνά μου για COVID-19 δεν σημαίνει βέβαια ότι είμαι καλύτερος επιστήμονας από τους περισσότερους συναδέλφους που χρηματοδοτούνται, αλλά είναι καλό για τον πολίτη να ξέρει ποιος είναι ποιος και ποιος πραγματικά χρηματοδοτεί ποιον.

— Και ένα τελευταίο ερώτημα. Με αφετηρία πάντα την πικρή πείρα της πανδημίας, αν είχατε την ισχύ και την αρμοδιότητα να χαράξετε εσείς την μέλλουσα υγειονομική πολιτική εδώ στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα, ποιες θα ήταν οι προτεραιότητές σας; Ποιο ή ποια μέτρα θα θεωρούσατε εκ των ων ουκ άνευ;   

Παραπέμπω για λεπτομέρειες στην ιστοσελίδα μου στο Stanford όπου έχω καταχωρίσει όλες τις επιστημονικές μου δημοσιεύσεις για COVID-19 (https://profiles.stanford.edu/john-ioannidis?tab=research-and-scholarship, βλέπε Projects>COVID-19 published works), αλλά εν συνόψει: Σοβαρή επιδημιολογική επιτήρηση (δεν έχει γίνει μέχρι τώρα, τα λύματα και τα self-test δεν είναι επιδημιολογική επιτήρηση), ενίσχυση της τηλε-εργασίας, των δρομολογίων των ΜΜΜ και της πρωτοβάθμιας φροντίδας, εμβολιασμός όλων των υπερήλικων ατόμων και ατόμων με υψηλό κίνδυνο, προστασία των κλειστών δομών και των ασθενέστερων, περιθωριοποιημένων ανθρώπων, κοινωνική προστασία και ψυχολογική υποστήριξη, ενίσχυση σχολικών υποδομών, διάνοιξη χώρων και χρόνου όπου οι άνθρωποι μπορούν να κινηθούν με αποφυγή συγχρωτισμού, αποφυγή επιβλαβών δρακόντειων περιοριστικών μέτρων που επιδεινώνουν (αντί να μειώνουν) το επιδημικό κύμα. Φυσικά υπάρχουν μερικοί συνάδελφοι που πιστεύουν στον δρακόντειο εγκλεισμό, αλλά τα δεδομένα δείχνουν ότι τέτοια μέτρα αυξάνουν τους θανάτους, ειδικά μάλιστα όταν το επιδημικό κύμα είναι ήδη διαδεδομένο. Ο δρακόντειος εγκλεισμός θεωρεί ότι η κοινωνία είναι σαν ένα υποβρύχιο που κλείνεις την μπουκαπόρτα ερμητικά και δεν μπαίνει καθόλου νερό. Ακόμα και έτσι να ήταν, δεν ξέρω κανένα υποβρύχιο να έχει μείνει κλειστό σε κατάδυση για δυο και τρία χρόνια, όσο διαρκεί συνήθως ένα πανδημικό κύμα. Στην πραγματικότητα μάλιστα μια κοινωνία εκατομμυρίων ατόμων είναι περισσότερο σαν αχυροκαλύβα, όπου η πόρτα δεν κλείνει καλά (ή δεν υπάρχει καν), τα παράθυρα δεν έχουν τζάμια, οι τοίχοι χαίνουν, κι οι άνθρωποι πρέπει να βγούνε έξω και να εργαστούν για να μην πεθάνουν. Όλα τα μέτρα πρέπει να είναι ρεαλιστικά, συνεπή, και εφαρμόσιμα. Τα τέλεια αλλά ανεφάρμοστα μέτρα είναι τα χειρότερα από όλα.