Οι γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης

Της Άλκηστης Σουλογιάννη

Οι Εκδόσεις Νεφέλη επί σειρά ετών εξασφαλίζουν σταθερά και με συνέπεια ιδιαίτερο κύρος στην αγορά του βιβλίου και γενικότερα του πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό ανήκει και η έκδοση του σημαντικού έργου του ποιητή και χαράκτη Ουίλλιαμ Μπλέικ (William Blake 1757-1827), εκ των μειζόνων εκπροσώπων του αγγλικού ρομαντισμού, με τον τίτλο Οι Γάμοι του Ουρανού και της Κόλασης (The Marriage of Heaven and Hell), όπου παρίστανται αντιστικτικά το πρωτότυπο κείμενο επάνω στις είκοσι επτά χαλκογραφίες του Μπλέικ και η μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού.

Στην προκειμένη περίπτωση, ο σύγχρονος αποδέκτης των έργων του πολιτισμού που δεν (θέλει να) στηρίζεται κατ’ ανάγκην σε ανάλογο γνωστικό υλικό, έρχεται αντιμέτωπος με μια σύνθετη σημασιολογική τοιχογραφία, όπου διασταυρώνουν διαδρομές αντιπαραθέσεων και αντεγκλήσεων άγγελοι και δαίμονες, δράκοντες και γίγαντες, προφήτες, ποιητές, φιλόσοφοι, αλχημιστές, θεολόγοι και θεοσοφιστές, ανάμεσα σε μέλισσες, αράχνες, κάμπιες, αρουραίους, ποντίκια, ερπετά, λιοντάρια, λύκους, αλεπούδες, τίγρεις, λαγούς, άλογα, ελέφαντες, αετούς, κοράκια που λειτουργούν περισσότερο ως φορείς εννοιών παρά ως φυσικές οντότητες, μέσα σε τοπία φυσικά και κυρίως φανταστικά (όπου και ένα Τυπογραφείο της Κόλασης), τον χαρακτήρα των οποίων προσδιορίζουν θάλασσες, ποτάμια, πηγές, κοιλάδες, βουνά, ολισθηρά μονοπάτια, σπηλιές, φως και σκοτάδι, κεραυνοί και φωτιές, αλλά και τριαντάφυλλα, αγριολούλουδα, μηλιές, οξιές.Εκτός από το αυτονόητο, δηλαδή τη διαχρονική φιλολογική αξία του έργου του Μπλέικ ως σημαντικού και παραστατικού τεκμηρίου της λογοτεχνικής και γενικότερα πολιτισμικής παραγωγής του 19ου αιώνα, η έκδοση αυτή έχει επιπλέον ενδιαφέρον για την κοινότητα των αναγνωστών και προσκαλεί στη δημιουργική προσέγγιση ως μια γοητευτική προσωπική περιπλάνηση μέσα από τις πυκνές, συχνά σκοτεινές και πάντως ονειρικές ατραπούς στην ποικιλόμορφη περιοχή του Ρομαντισμού.

Μέσα στην πυκνή αυτή τοιχογραφία ο εσωτερικός άνθρωπος κλυδωνίζεται στη διελκυστίνδα ανάμεσα σε έννοιες, όπως είναι ο θάνατος, η ζωή, η ύπαρξη, η μοίρα, η ψυχή, ο θεός, η ενέργεια, η λογική, η επιθυμία, η σύνεση, η σοφία, η αιωνιότητα, η θλίψη, η τρέλα, η απάτη, η έπαρση, ο νόμος, η θρησκεία, η λαγνεία, η γενναιοδωρία, η οργή, η λύπη, η χαρά, η φιλία, η αλήθεια, η κατάρα, η καταφρόνια, η ευχή, η ευγένεια, το πάθος, η ομορφιά, η πρόοδος, η γνώση, η τέχνη, κυρίως η ελευθερία.

Για τη διαχείριση αυτών των εννοιών ο εσωτερικός άνθρωπος επιδεικνύει διάθεση απολύτως σαρκαστική, ανατρεπτική, τολμηρή, προκλητική σε ό,τι αφορά τα κοινωνικώς ισχύοντα περί του Καλού και του Κακού σύμφωνα με την τρέχουσα συμβατική (και εν πολλοίς αυθαιρέτως επιβληθείσα κυρίως από τον Κλήρο) ηθική. Προσδίδει στο συναίσθημα και στη φαντασία δεσπόζουσα θέση έναντι της λογικής και επιμένει στην αποκλίνουσα από την κοινή αντίληψη σύνθεση των αντιθέτων που εξασφαλίζουν τη δομή και την ανεξαρτησία της ανθρώπινης σκέψης: πράγμα που αποδίδει με παραστατικό τρόπο η ένωση του Ουρανού και της Κόλασης ως δύο ισότιμων, με δυσδιάκριτα μεταξύ τους όρια, στοιχείων της ίδιας οντότητας. Προϊόν αυτής της ένωσης αποτελεί μια βαθειά δεξαμενή υλικού για το περιεχόμενο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Βίαιη καταστροφή της αντικειμενικής πραγματικότητας

Παράλληλα, αν θελήσουμε να «αγνοήσουμε» τις ιστορικές-αντικειμενικές συντεταγμένες που αναλογούν στη σύνθεση του κειμένου (ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, Γαλλική Επανάσταση, πολιτικά γεγονότα στην Αγγλία και στη βόρεια Αμερική, γενικότερη κινητικότητα ιδεών στην Ευρώπη της στροφής του 18ου προς τον 19ο αιώνα), είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε στο βιβλίο ένα σύνθετο, αυθύπαρκτο σε απόλυτη έννοια πεδίο σημασιών και αισθητικής με σταθερά διαχρονική αξία που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες απαιτήσεις της δημιουργικής προσέγγισης, όπως έχει μεταφέρει στα καθ’ ημάς με τον ασφαλέστερο τρόπο η μετάφραση του Χ. Βλαβιανού:Με αυτές τις προϋποθέσεις το κείμενο του βιβλίου, υποστηριζόμενο από τη θεματική των χαλκογραφιών του Μπλέικ, αποτυπώνει έναν υποκειμενικό κόσμο που αντιπροσωπεύει την απόλυτη όσο και βίαιη καταστροφή της κοινώς αποδεκτής αντικειμενικής πραγματικότητας, και ταυτόχρονα προσφέρει στον σύγχρονο αναγνώστη την ευκαιρία να προσεγγίσει τις αρχές του (προγόνου του ρομαντισμού) κινήματος Θύελλα και Ορμή (Sturm und Drang).

Ελεύθερος στίχος, ηχητικά/ρυθμικά σχήματα ως προϊόντα της σειράς των λέξεων σε συνδυασμό με την οικονομία αφηγηματικού, συχνά παραβολικού λόγου, ανάπτυξη γραμματικών εικόνων ιδιαίτερης έντασης (π.χ. τα τοπία στις «αξιομνημόνευτες φαντασιώσεις»), ευρηματική χρήση της μεταφοράς (π.χ. «Πεινασμένα σύννεφα κρέμονται πάνω από την άβυσσο», «Οι τίγρεις της οργής είναι σοφότερες από τα άλογα της μάθησης», «Στα τρεμάμενα χέρια της πήρε τον νεογέννητο τρόμο»), εξίσου ευρηματική διατύπωση αφορισμών (π.χ. «Ο Άνθρωπος δεν έχει Σώμα χωριστό από την Ψυχή του», «Η Ενέργεια είναι η Αιώνια Ηδονή», «Ο δρόμος της υπερβολής καταλήγει στο παλάτι της σοφίας», «Η οργή του λιονταριού είναι η σοφία του Θεού», «Η αλεπού καταριέται το δόκανο, όχι τον εαυτό της», «Αυτό που σήμερα είναι αποδεδειγμένο, κάποτε δεν ήταν παρά γέννημα της φαντασίας», «Μια σκέψη γεμίζει το άπειρο», «Εκεί που απουσιάζει ο άνθρωπος, η φύση είναι στείρα»).

Είναι φανερό ότι το κείμενο του Μπλέικ παραβιάζει τη συγχρονική διάσταση της ατμόσφαιρας του αγγλικού ρομαντισμού και παρέχει στοιχεία που είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν ως οδοδείκτες διαχρονικής ισχύος για τις υπαρξιακές διαδρομές του εσωτερικού ανθρώπου.

Με αυτή την προϋπόθεση, αν μάλιστα προσεγγίσουμε το κείμενο του Μπλέικ κάτω από την οπτική της εξέλιξης των λογοτεχνικών και γενικότερα των πολιτισμικών πραγμάτων μέχρι σήμερα, θα συναντήσουμε στο κείμενο αυτό έναν εξαιρετικό συνομιλητή με τα ιδιαίτερα σημασιολογικά, συχνά ζοφερά τοπία του εξπρεσσιονισμού, όπως είναι η ποίηση του Γκέοργκ Τρακλ (Georg Trakl 1887-1914), αλλά και περαιτέρω (γιατί όχι;) με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη (1919-2005): έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αντιστικτική, δημιουργική ανάγνωση μέχρι το βάθος των σημαινομένων σε γραμματικές εικόνες, όπως στο κείμενο του Μπλέικ «από κάτω μας, στα βάθη, ήταν ο ήλιος, μαύρος αλλά λαμπερός» και στη συλλογή Ο περίπατος του Μ. Σαχτούρη «Μαύρος ο ήλιος/ στον κήπο/ της μητέρας μου», ή επίσης στο κείμενο του Μπλέικ «Ακούγοντας αυτά ο Άγγελος σχεδόν πρασίνισε αλλά συγκρατώντας τον θυμό έγινε κίτρινος, και τέλος λευκορόδινος» και στη συλλογή Το σκεύος του Μ. Σαχτούρη «Το χρώμα της βροχής/ είναι άσπρο;/πράσινο;/ ή μήπως είν’ γαλάζιο;».

Εξάλλου, σε μια διαγνωσιακή διάσταση, για να παραπέμψω και στον Γιάννη Ξενάκη (1922-2001), όταν μιλούσε για τον διάλογο ανάμεσα στα ποικίλα γνωστικά πεδία, μεταξύ των οποίων και οι ποικίλες μορφές τέχνης: Η προσωποποίηση της ελεύθερης ανθρώπινης σκέψης στο συγκλονιστικό «Τραγούδι Ελευθερίας» του Μπλέικ («πέτα, φτερωτή σκέψη» / «go, winged thought»), όπου (μεταξύ άλλων) και ρητή αναφορά στην πολιτική-εκκλησιαστική εξουσία της Ρώμης, θα μπορούσε να συναντήσει μια εντυπωσιακή συγγενή μορφή στο εξίσου συγκλονιστικό χορωδιακό-ύμνο στην ανθρώπινη ελευθερία από την όπερα του Τζουζέππε Βέρντι (Giuseppe Verdi 1813-1901) Ναβουχοδονόσωρ (ο γνωστός Ναμπούκο: «Πέτα, σκέψη» / «Va, pensiero»).

Την θαυμάσια έκδοση ολοκληρώνουν αφενός ποικίλα σχόλια σχετικά με τη θεματική των χαλκογραφιών του πρωτοτύπου, και αφετέρου επιλεγμένη κατά την άποψη του Χάρη Βλαβιανού όσο και χρήσιμη (όχι μόνον για τους ειδικούς) βιβλιογραφία (εκδόσεις έργων του Μπλέικ, μελέτες για τη ζωή και το έργο του, καθώς και μελέτες για την αγγλική ρομαντική ποίηση).Η έκδοση του κειμένου του Μπλέικ ενισχύεται με εκτενή εισαγωγή του Χάρη Βλαβιανού, όπου παρατίθενται καταρχήν πλείστες πληροφορίες που αφορούν τον βίο, το έργο (με ιδιαίτερη αυτονόητη έμφαση στους Γάμους του Ουρανού και της Κόλασης) και τις απόψεις του συγγραφέα περί τέχνης, ηθικής, κοινωνίας, πολιτικής, θρησκείας, καθώς επίσης και τις ποικίλες αντιδράσεις ειδικών και μη, απέναντι στον ίδιον ως φυσικό πρόσωπο και στο έργο του, όσο ζούσε αλλά και μετά τον θάνατό του. Σε ιδιαίτερο τμήμα της εισαγωγής ο Χάρης Βλαβιανός αναπτύσσει τη διαδικασία που ακολούθησε προκειμένου να μεταφράσει το συγκεκριμένο έργο του Μπλέικ, ενώ παρουσιάζει ενδιαφέρουσα κριτική επιχειρηματολογία σχετικά με προγενέστερες μεταφράσεις του ίδιου έργου από δύο σημαντικούς (τηρουμένων των αναλογιών) διανοητές, τον συγγραφέα, δοκιμιογράφο και ποιητή Ζήσιμο Λορεντζάτο (1915-2004) και τον φιλόλογο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κριτικό και ποιητή Βαγγέλη Αθανασόπουλο (1946-2011).

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.