Η εκλειπτική του σημαίνοντος

Jacques Lacan

Το σεμινάριο για το «Κλεμμένο γράμμα»

μετάφραση: Δημήτρις Βεργέτης

εκδόσεις Πατάκης,

σ. 128, ευρώ 11,96

Τον Μάρτιο του 1955 ο Jacques Lacan κάνει ένα σεμινάριο πάνω στην υπεροχή του Συμβολικού. Το σεμινάριο θα βασιστεί πάνω στο «Κλεμμένο γράμμα» του Edgar Allan Poe. Το λογοτεχνικό κείμενο θα θεωρηθεί ως το κειμενικό αποτύπωμα κάποιων εκδηλώσεων του ασυνείδητου λόγου. Από το σεμινάριο θα προκύψει ένα μνημειακό κείμενο, που θα μπει κορωνίδα στα «Γραπτά» του Lacan και που θα σημάνει και αυτή την περίφημη επιστροφή του στον Φρόυντ. Η υπόθεση του διηγήματος αναφέρεται στην κλοπή ενός προσωπικού γράμματος που απευθυνόταν στη Βασίλισσα από τον υπουργό της. Οταν ο Βασιλιάς θα εισέλθει στην κάμαρα της Βασίλισσας ο υπουργός θα υφαρπάξει το γράμμα, για να προστατέψει δήθεν τη Βασίλισσα· στην πραγματικότητα όμως για να μπορεί να την εκβιάζει μ' αυτό. Η Βασίλισσα θα ζητήσει τη βοήθεια της αστυνομίας και ο επιθεωρητής Ντυπέν θα κλέψει, με τη σειρά του, το γράμμα από τον υπουργό. Το γράμμα έτσι συνεχώς θα διαφεύγει απ' την αρχική του θέση, πάντα αυτή μια θέση μηδενική και θα αντικαθίσταται πάντα κάπου αλλού, θολώνοντας έτσι τα νερά του. Αλλά ποιο είναι το πραγματικό ίχνος αυτού του γράμματος; Τι εν τέλει «φθάνει στον προορισμό του»;

Η ιστορία του γράμματος σ' αυτή την ανάλυση του Lacan δεν είναι παρά αυτή η ιστορία του σημαίνοντος, το μηδενικό του ίχνος, η αδύνατη θέση του. Μια θέση που αδυνατεί την υλικότητά του, καθιστώντας δυνατή μόνο τη διάρκεια της απουσίας του, αυτή την καταγωγική του δι-αφάνεια. Καθώς εγκαταλείπει τη μοναδική του θέση χάριν της περιπλάνησής του, αναλαμβάνει και αυτή την πραγματικότητά του, την εξ-αιρετική του θέση. Μια έκλειψη που θα «καθορίσει θεμελιωδώς» και αυτή τη συγκρότηση του υποκειμένου, την καθήλωσή του στη σαγήνη της απορίας. Η θέση αυτής της έλλειψης θα είναι και αυτή η θέση που θα εκθέτει πάντα το υποκείμενο στον τόπο του Αλλου, στον τόπο μιας ανοικτής οπής.

Αυτό το καθεστώς της απώλειας που φέρει εντός του το γράμμα συσκοτίζει και όλες τις αντικειμενικές του διαστάσεις. Δεν δίνονται πουθενά πληροφορίες για τα στοιχεία του αποστολέα ή του παραλήπτη, δεν γνωρίζουμε τίποτε και γι' αυτό ακόμη το περιεχόμενό του. Μας διαφεύγει και αυτή η «νομιμότητα» της κατοχής του, μια νομιμότητα που δεν αποδίδεται σε κανέναν, ούτε καν σ' αυτή την αρχική του παραλήπτρια. Επίσης και αυτή η χρήση του γράμματος από τον υπουργό. Θα μπορούσε να ήταν μια χρήση άσκησης εξουσίας, πιέσεων και προσβολών προς τη Βασίλισσα. Δεν εκδηλώνεται τίποτε. Το αφήνει στη λήθη, μια λήθη όμως, αυτή η φροϋδική απώθηση, που θα γίνει και αυτή η κυκλοφορία του γράμματος, η μυστική του διασπορά. Σε μια σφαίρα που εκτρέπει και τους κατόχους του μ' αυτή την υπόσχεση της προοπτικής του. Βρισκόμαστε όμως ήδη μέσα σ' αυτές τις καταστατικές χειρονομίες του σημαίνοντος, στις χειρονομίες που το εκτρέπουν διαρκώς, που προεκτείνουν, όπως χαρακτηριστικά λέει ο Lacan, τη διαδρομή του. Μια προσαύξηση που εγγράφεται μέσα στη συνθήκη αυτού του εκλείποντος σημαίνοντος, σ' αυτή τη μαύρη τρύπα του κόσμου. Και θα 'ναι ακριβώς αυτή η εκτροπή του σημαίνοντος και το πρώτο σινιάλο της λακανικής επιστροφής στις καταγωγικές αρχές της ψυχανάλυσης. Ολες αυτές οι μεταθέσεις του γράμματος, οι παρουσίες και οι απουσίες του, που θα υπαγορεύουν όχι τη θέση τη δική του αλλά πάντα αυτή τη θέση του Αλλου. Η απουσία του έτσι θα είναι και η διαρκής του παρουσία, το ανεντόπιστο ίχνος του στον χώρο του Πραγματικού. Το γράμμα-σημαίνον έτσι μένει πάντα σ' αυτή την εκλειπτική του θέση, στη μυστική του διάσταση, στο πεπρωμένο της δι-αφάνειάς του. Μόνο η Βασίλισσα μπορεί να το ανακαλεί απ' το σκοτάδι του, πρώτη αυτή άλλωστε ανέδειξε και την άλλη πλευρά του, αυτή την «αντεστραμμένη του μορφή».
Βιβλιοθήκη, Σάββατο 2 Οκτωβρίου 2010