Orson Welles - Brian O’ Doherty

Ποτέ δεν είχε εμπορική επιτυχία. Αντ' αυτού είχε αυτά τα ρητορικά φαντάσματα της επιτυχίας - αντιπαραθέσεις, αισθήσεις, βραβεία. Δημιούργησε αυτό που πολλοί θεωρούν το αριστούργημά του στα 25 του. Το υπόλοιπο της καριέρας του θεωρείται συνήθως ως μία από τις μεγαλύτερες πτώσεις στην αμερικανική τέχνη, κάτι που δεν είναι αλήθεια. Αλλά είναι πολύ ικανοποιητικός ένας μύθος για να τον εγκαταλείψεις. Για πολλούς, η έννοια του Welles, πρόωρα μεταθανάτια, καλός για αφηγήσεις και διαφημίσεις, κάθεται ανάμεσα στα θραύσματα του εγώ του, είναι ικανοποιητική. Τίποτα δεν μας καθησυχάζει περισσότερο από μια αποτυχημένη ιδιοφυΐα. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα αμερικανικό καθεστώς, ένα είδος αναγκαστικού εκδημοκρατισμού του επιθετικά εξαιρετικού.

 Σχεδόν κάθε συζήτηση του Welles δείχνει μια επίγνωση του σώματός του - παρκαρισμένο κοντά στην τέχνη του - και τα τριακόσια κιλά από αυτό, από τα οποία προέρχεται η φωνή που αντηχεί σε σαρκώδεις σπηλιές. Αυτό το σώμα μολύνει το σώμα της κριτικής για τον Welles, και λίγοι κατάφεραν να το αποβάλλουν. Κάθε κριτική φαίνεται να διεγείρει ένα είδος δυσοίωνου μουρμούρησης από αυτή την αδρανή μάζα, η οποία θεωρητικά βρίσκεται έξω από το κρίσιμο πεδίο. Για να χωρίσουμε τον Welles - τον σκηνοθέτη, τον Welles τον ηθοποιό, τον Welles τον συγγραφέα, τον Welles τον μάγο, τον Welles στις διάφορες προσωπικότητες του - από τη δουλειά του είναι μια απελπιστική υπόθεση και τελικά αμφίβολη. Όπως και οι ταινίες του, ήταν η δική του φαντασία. Αυτός και η τέχνη του αλληλοεπεμβαίνουν με τρόπους που κάποια κριτική βρίσκει απαράδεκτους. Αλλά ποιος φτιάχνει τους κανόνες εδώ; Ο κριτικός αναγκάζεται να προβάρει το πρόβλημα που έδωσε ο Welles σχεδόν σε όλους όσους ήρθε σε επαφή: πώς ξεχωρίζεις εικόνα από ουσία, πρόσωπο και προσωπικότητα, μύθο και γεγονός, δημιουργία και ρητορική; Όσο κι αν απεχθανόταν την περιγραφή, ο Welles, όπως και ο Ingmar Bergman, είχε στοιχεία του μεγάλου τσαρλατάνου. Έκανε κόλπα μάγου στη δική του καριέρα -τώρα τον βλέπετε να εξαφανίζεται στον Kane ή τον Arkadin, μετά υπάρχει και πάλι ο Welles, να έρχεται μπροστά, θεατρικά, για να πάρει το χειροκρότημα

Όπως είπε, "Σέρνω τον μύθο μου μαζί μου''. Η γένεση αυτού του μύθου και ο τρόπος που επηρέασε τη δουλειά του, τη σκέψη του και τη ζωή του, είναι θέματα τόσο μαζικά όσο ο ίδιος ο Welles. Ένας μύθος αλλάζει την πηγή του σύμφωνα με ευφάνταστες επιταγές που επιβάλλει το κοινό. Ο καλλιτέχνης που δημιουργεί έναν μύθο έχει πάντα μια δύσκολη σχέση με αυτόν τον άλλον που προσφέρει, αυτόν τον Φαουστιανό σωσία. Στην περίπτωση του Welles, η σχέση έγινε μέρος της δημιουργικής του διαδικασίας, για καλό ή κακό ή και τα δύο. Δεν μπορούσε να κρυφτεί από τον εαυτό του ή από αυτόν τον άλλον. Και τα δύο ήταν πολύ μεγάλα. Αυτό το πρόβλημα, όπως και τα προβλήματα της φιλοσοφίας, θα λυθεί μόνο του φεύγοντας απλά. Δώστε αρκετό χρόνο και ο Welles απλά θα εξαφανιστεί σε αυτή τη σκιά που παραμονεύει γύρω από τη μεγάλη τέχνη, το φάντασμα του opus, τον εκτοπισμένο δημιουργό που το έργο δημιουργείται τώρα από μόνο του.

Ο Welles πέθανε το 1985, και η προσωπικότητά του είναι ακόμα μαζί μας. Όπως παρατήρησε ο Kenneth Tynan, μοιάζει λίγο με αυτό του παλιού ηθοποιού/μάνατζερ που έχτισε μια εταιρεία γύρω από τον εαυτό του και έπαιξε τα πάντα από τον Lear μέχρι τον Κόμη του Monte Cristo. Υπάρχει μια πινελιά του ιμπρεσάριου, του αστραχάν κολάρου. (Ο κύριος Αρκάντιν, 1955, είναι καθαρό αστραχάν. ) Όπως είπε η Jeanne Moreau, ο Welles ήταν βασιλιάς χωρίς βασίλειο - και μάλιστα χρεοκοπημένος βασιλιάς. Δεν είχε κανένα χάρισμα για τη συγκέντρωση χρημάτων. Πριν από όλα αυτά, όμως, ήταν πρώτα ένα παιδί-θαύμα, και για τους περισσότερους ενήλικες τα παιδιά-θαύματα είναι προσβολή - οι μινιατούρες ωριμάζουν πρόωρα σε κάποια υψηλή δεξιότητα.

Τα θαύμα στη μουσική -και ο Welles ήταν ένα, στο πιάνο- είναι παράδοση. Τα θαύματα στις ταινίες είναι ανεπιθύμητα, ακόμα και ντροπιαστικά. Τα εικοσιπεντάχρονα παιδιά δεν πρέπει να διατάζουν τους ανθρώπους. Για πολλούς από τους νέους συναδέλφους του Welles όταν έφτασε στο Hollywood το 1939, το σοβαρό θεατρικό του υπόβαθρο τον έκανε ένα είδος πνευματικής επίδειξης. Επίσης, πολλοί από τους διανοούμενους στο Χόλιγουντ την εποχή του Γουέλς ήταν οι συμβιβασμένοι, συνήθως σεναριογράφοι, που δεν απολάμβαναν την παρουσία του πραγματικού πράγματος. Η παρουσία του Welles -χαρακτηρίστηκε ως «βασιλιάς ηθοποιός» - συνθέτει ένα δυναμικό πεδίο που μείωνε ή βελτίωνε όσους πιάστηκαν σε αυτό. Ο Welles έφερε επίσης στο Hollywood κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητό εκεί, την περιέργεια του καλλιτέχνη που απαντά στο συνηθισμένο "You can’t do that" κάνοντάς το. Εξού και η φήμη του ότι είναι αναξιόπιστος. Απρόβλεπτο είναι περισσότερο σαν αυτό. Τέτοια χρόνια δυσπιστία έβγαλε στο Welles ένα ίχνος του παιδιού-θαύματος ως κακού αγοριού. Μέσα στο τεράστιο εξωτερικό θάφτηκε αυτός ο παλιός οικείος, ο χειρότερος εχθρός του

Τελικά οι επικριτές του Welles έδεσαν την κριτική τους στο μόνο πράγμα που καταλάβαιναν καλύτερα: τα χρήματα ή την κατάχρηση τους. Αυτή η φήμη δεν αποκτήθηκε. Ο Welles δεν καταχράστηκε κατάφωρα τους προϋπολογισμούς του ($200,000 πάνω στο The Magnificent Ambersons, 1942). Ποτέ δεν έκανε ταινία μεγάλου προϋπολογισμού. Αυτό που παρέβη ήταν συνέδρια ταινιών και η ιδέα του παραγωγού για σκηνοθέτη. Καθώς η λαϊκή τέχνη ευδοκιμεί με τις δικές της συμβάσεις, τέτοιες παραβάσεις είναι επικίνδυνες (μέχρι να μιμηθούν). Σαν καλός Μοντερνιστής, ο Γουέλς δοκίμασε τις συμβάσεις κάθε μέντιουμ στο οποίο εργαζόταν, ραδιόφωνο, θέατρο και ταινία, αντιμετωπίζοντας τα όσο σκληρά χρειαζόταν. Εξασκήθηκε επίσης στα κόλπα του καμουφλάζ του Μοντερνιστή καλλιτέχνη - συχνά δίνοντας ψευδείς οδηγούς στο σοβαρό. Επιδόθηκε σε ειρωνείες που πάρθηκαν κυριολεκτικά, εξηγώντας κουραστικά τον εαυτό του σε εκείνους που είναι ανίκανοι να τον καταλάβουν. Όταν συνάντησε τους συνεντευξειαστές που μπορούσε να σεβαστεί, μιλούσε εξαιρετικά. Τέτοιες στιγμές συνέβαιναν συνήθως στην Ευρώπη, ένα sounding board για τον παρεξηγημένο Αμερικανό καλλιτέχνη. Η συνέντευξη του στο Cahiers du Cinéma το 1966 ήταν μια τέτοια περίπτωση.